به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، هشتم شوال سال ۱۳۴۴ هجری قمری قبرستان بقیع به عنوان مهم‌ترین قبرستان اسلام به دست وهابیون تخریب شد. در این راستا در بخشی از نشریه «بهاریه» مقاله‌ای با عنوان «بقعه‌ای بدون صحن» منتشر شده است که فاطمه باقری، دانشجوی کارشناسی ارشد معماری از دانشگاه علم و هنر یزد و کارشناسی ارشد مطالعات معماری دانشگاه شهید بهشتی که در پروژه مطالعات طرح توسعه امامزاده سید جعفر محمد و امامزاده جعفر یزد نیز مشارکت داشته است، آن را تدوین کرده. وی در این مقاله به پیشینه معماری حرم مطهر بقیع پرداخته است.
بنا بر روایت ایکنا، مشروح این مقاله به این شرح است؛ «بقیع فقط گورستان نیست، بلکه گنجینه تاریخ جهان اسلام است». «قبرستان بقیع در جبهه شرقی مسجدالنبی در شهر مدینه واقع است و تا مسجد، باتوجه به محدوده توسعه دوران سعودی، حدود دویست متر فاصله دارد و هم اکنون با تخریب همه بخش‌های محله بنی‌هاشم، بقیع بدون واسطه به حرم پیامبر(ص) متصل شده است.» بقیع در هنگام ورود پیامبر(ص) خارج از محدوده شهر قرار داشت. پس از هجرت مسلمانان مکه به مدینه و تشکیل جامعه مسلمانان، بقیع قبرستان مسلمانان شد و به گذر زمان بسیاری از اهل بیت، صحابه، تابعین، زهاد و مشهورین را در سینه خود جای داد و بدین منوال موقعیتی خاص پیدا کرد و معنویت دینی در عالم اسلام یافت. تا قبل از تسلط سعودی‌ها بر شبه جزیره عربستان، بقیع به عنوان مکانی مقدس پس از مسجد النبی مورد توجه مردم و حکومت‌ها بود، اما با روی کار آمدن خاندان سعودی، همه بناها و آثار معماری توسط وهابیان به طور کامل ویران شد.
امروز با گذشت قریب به یک قرن از آن زمان، می‌توان برای بازسازی تصویری از معماری و آداب زیارت این مکان و بقعه متبرک، آن را در آیینه سفرنامه‌ها مشاهده کرد. بنا به گفته ابن نجار، مدینه‌شناس معروف (م.۶۴۷ه. ق) حرم ائمه بقیع علیهم السلام، دارای دو در بود که یکی از آنها همیشه و در تمام اوقات روز به روی زائران باز بوده است. وی در ضمن اشاره به عظمت، قدمت و ارتفاع ساختمان این گنبد و بارگاه می‌نویسد: «و هی کبیره عالیه قدیمیه ابناء و علیها بابان یفتح أحدهما فی کل یوم للزیاره». این گنبد، بزرگ، مرتفع و دارای قدمت زمانی است، دو در دارد که یکی از آنها هر روز باز است. در قرن هفتم ابن جبیر جهانگرد معروف (م. ۶۱۴ مق) در مورد گنبد بقعه ائمه بقیع علیهم السلام می‌گوید؛ «و هی قبه مرتفعه فی الهواء علی مقربه من باب البقیع». «و آن قبه‌ای است، مرتفع و سر به فلک کشیده که در نزدیکی درب بقیع واقع است.»
در قرن هشتم، خالدبن عیسی البلوی المغربی که در سال ۷۴۰ه. ق به مدینه سفر کرده است، می‌گوید: «و هی قبه مرتفعه فی الهواء». «این گنبدی است، بزرگ، مرتفع و سربه فلک کشیده». مشابه همین جمله را ابن بطوطه جهانگرد معروف (م.۷۷۹ه. ق) آورده است که «و هی قبه ذاهبه فی الهواء بدیعه الاحکام». «و آن قبه‌ای است سر به فلک کشیده و از نظر استحکام، بدیع و اعجاب‌انگیز است». همچنین سهمودی در قرن دهم می‌نویسد: «و رأیت فی أعلی محراب هذا المشهد: أمر بعلمه المنصور المستنصر بالله» که این نوشته گویای وجود محراب در این حرم شریف است.
مرحوم میرزا حسین فراهانی که در سال ۳-۱۳۰۲ ه. ق این حرم شریف را زیارت کرده است، این چنین می‌نویسد: «اول چهار نفر از ائمه اثنی عشر - صلوات الله علیهم اجمعین است که در بقعه بزرگی که به صورت هشت ضلعی ساخته شده است، قرار دارند و اندرون و گنبد آن سفیدکاری است.»
با بررسی این چند نوشته و سفرنامه این چنین برداشت می‌شود که بقعه متبرک ائمه بقیع علیهم السلام، دارای فرم هشت ضلعی با گنبدی سفید بر بالای آن و ارتفاع و تناسباتی بوده که نسبت به سایر بقاع، شاخص و متمایز می‌نمود. این بقعه متبرک واجد تزئینات و عناصر رایج در معماری بناهای اسلامی مانند محراب، ضریح و چلچراغ نیز بوده است. از دیگر ویژگی معماری حرم مطهر عدم وجود صحن است، به گونه‌ای که در سفرنامه سیف الدوله که در سال ۱۲۷۹ ه. ق به سفر حج رفته است، چنین آمده است: «و، اما بقیع در خارج قلعه مدینه به طرف شرق واقع است، مدفن ائمه بقیع، بقعه‌ای دارد بدون صحن.»
برای دست یافتن به تصویری روشن از مناسک و آداب زیارت در بقیع نیز می‌توان به سفرنامه‌ها مراجعه کرد؛ آنچنان که نایب الصدر شیرازی می‌گوید: «سه شنبه هجدهم محرم ۱۳۰۶ ه. ق به عنوان آستان‌بوسی حضرت مجتبی(ع) به بقیع رفتم، با اینکه سه ساعت از آفتاب برآمده بود، خدام نیامده بودند».
امین الدوله در سفرنامه خویش می‌نویسد: یکشنبه یازدهم محرم ۱۳۱۶ ه. ق، علی الصباح مُحرم کعبه مقصود و فوز به مقام محمود شدم و از دل و جان به آن آستان نماز آوردم. هوا روشن شد، هوای بقیع و زیارت ائمه هدی کردم، آنجا جز حاج صادق یزدی و یک ضهیفه کفشدار و یک سقا کسی نبود. کلیددار، متولی و زیارت‌نامه‌خوان حضور نداشتند. درب بقعه متبرکه بسته و مقفل بود، بی‌آنکه سبب معلوم شود. از بیرون سر بر آستان نهاده، زیارت خواندم و نماز زیارت گزارده، برگشتم.
ابراهیم رفعت پاشا که برای آخرین بار در سال ۱۳۲۵ ه. ق به عنوان امیرالحاج مصری به حج مشرف شده است، می‌نویسد: «مردم مدینه در روزهای پنجشنبه به زیارت بقیع می‌روند و بر روی قبرها دسته گل و ریحان قرار می‌دهند و هیچ شیعه داخل حرم اهل بیت نمی‌شود، مگر اینکه پنج قروش (به خدام) بپردازد.»از این نوشته این چنین برمی‌آید که قبرستان بقیع در دوران گذشته برای تمام مردم مدینه و حجاج مکانی مقدس و زیارتی بوده است و مردم برای زیارت ائمه و اهل قبور به این مکان مشرف می‌شدند. این حرم شریف نیز مانند سایر حرم‌ها دارای خادم، کفشدار و زیارتنامه‌خوان‌های متعدد بوده است و زائران امکان به جای آوردن مناسک و آداب زیارت را داشته‌اند.
و اما بقیع در دوران معاصر، قطعه زمینی نسبتاً کوچک است در منطقه مرکزی شهری بزرگ که از سه طرف شمال، جنوب و شرق به وسیله چهار خیابان احاطه شده است. این مکان مقدس با توجه به موقعیت شهری و ساخت و سازهایی که در همسایگی آن وجود دارد، به قطعه‌ای غریب و ساکت در شهر مدینه تبدیل شده است.
با توجه به آنچه ذکر شد، بقیع نه تنها به عنوان گورستان، بلکه به عنوان گنجینه و سند تاریخی همه مسلمانان است و از این رو باید در راستای احیای هویت تاریخی آن تلاش کرد.
نظر شما