فروزان آصف نخعی: از سخنرانانان نشست "تحولات اجتماعی و فرهنگی دین" که در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، دکتر علیرضا شجاعی‌زند جامعه‌شناس ایرانی و دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس بود که فایل صوتی و تصویری آن در کانال خانه اندیشمندان علوم انسانی منتشر شده است. او سخنرانی خود را با عنوان "مکان دین در جامعه" ارائه کرد. این استاد دانشگاه اشاره می‌کند که «این بحث به اندازه بحث دین و قدرت، مسئله‌مند و پرابلماتیک است و می‌تواند به درک مسائل انضمامی‌تر کمک کند، اما به طور مستقیم پاسخ‌گوی تحولات فرهنگی و اجتماعی دین نیست.» او اذعان می کند که «روش او در باره "مکان دین در جامعه"، به اندازه‌ای انتزاعی است که وارد مسائل اجتماعی جاری ایران نشده و بیشتر در کلیات و نظریات سیر می‌کند که ممکن است برای مخاطب کمی آزاردهنده باشد.»
او در ادامه به سابقه بحث در باره پرسش از مکان دین می پردازد و می گوید: «یکی از مسائل مهم و کمتر پرداخته شده در جامعه‌شناسی دین، پرسش از مکان و جایگاه مناسب دین در جامعه است. این بحث، که توسط افرادی مانند آقای صدری مطرح شده، سابقه دیرینه‌ای دارد و متفکرانی چون مارکس و توکویل نیز با آن درگیر بوده‌اند. با توجه به تحولات اخیر در نسبت دین با حیات اجتماعی، این بحث هنوز هم به‌روز و تأثیرگذار است و می‌تواند بسیاری از مسائل پیرامون دین، از جمله نسبت دین و فرهنگ، دین و دولت، و دین و توسعه را حل کند.»
اهمیت پرسش از "مکان دین"
این استاد دانشگاه تربیت مدرس، پرسش از جایگاه مناسب دین در جامعه را پرسشی اساسی می داند و می گوید: «پرسش از مکان و جایگاه مناسب دین در جامعه یکی از مسائل مهم و در عین حال کمتر پرداخته شده در جامعه‌شناسی دین است.» او اشاره کرد که جامعه‌شناسان دین، از جمله آقای صدری در یادداشت‌ها و مصاحبه‌های کوتاه خود، به این موضوع پرداخته‌اند. این بحث سابقه قدیمی دارد و متفکرانی چون مارکس و توکویل نیز با آن درگیر بوده‌اند و پاسخ‌هایی ارائه داده‌اند. شجاعی زند تأکید کرد که «با تحولات رخ‌داده در نسبت دین با حیات اجتماعی، این بحث امروز نیز کاملاً به‌روز است و پاسخ به آن در نگاه ما به مسائل دیگر پیرامون دین، مانند نسبت دین و فرهنگ، دین و دولت، و دین و توسعه، بسیار تأثیرگذار است.» به باور وی، این یک پرسش مهم و بنیادین است که می‌تواند بسیاری از مسائل را حل کند.
این استاد جامعه شناسی، در ادامه به اهمیت این سوال در دو سطح پرداخت: اهمیت عام و اهمیت خاص. او در ادامه تاکید کرد: «اهمیت عام این سوال به ارتباط آن با بحث‌های عرفی شدن جامعه ارتباط دارد ، و به‌خصوص به عرفی شدن جامعه، مربوط می‌شود. اهمیت خاص آن نیز ناشی از جایگاه و اهمیت دین در جامعه ایران است که نمودهای آن در تجربه انقلاب و برپایی حکومت دینی و مسائل متعاقب آن در حیات اجتماعی ایران قابل مشاهده است. این مسائل نشان می‌دهد که سوال بسیار جدی است و کمتر پرداخته شدن به آن در جامعه‌شناسی دین قابل تأمل است، هرچند که به انحای مختلف به این بحث‌ها ورود شده است.»
نوعیت پرسش "مکان دین"
شجاعی‌زند استاد دانشگاه تربیت مدرس، که ویکی پدیا، او را زمانی عضو سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران ذکر کرده، در ادامه به "نوعیت" این سوال پرداخت و گفت که «اگر نوع سوال معلوم شود، می‌توان دریافت که پاسخ آن را از کجا و از چه کسی باید طلب کرد. او مطرح کرد که آیا این یک سوال تاریخی است که باید از جامعه‌شناسان تاریخی پرسید؟ آیا یک پرسش علمی نظری است که صرفاً جامعه‌شناسان دین باید از منظر علمی-نظری به آن پاسخ دهند؟ یا یک پرسش الهیاتی است که باید از متألهان پرسید؟»
شجاعی زند معتقد است که «این سوال یک پرسش چندجانبه است؛ یعنی می‌توان همه این جوانب را در آن لحاظ کرد و با ملاحظه همه آن‌ها یک پاسخ ترکیبی ارائه داد.» به عقیده وی، «نیازی نیست که یکی از این شاخه‌ها عهده‌دار انحصاری پاسخ به این پرسش باشد، بلکه همه آن‌ها می‌توانند در پاسخ دادن به این سوال کمک‌کننده باشند.»
پیش‌فرض‌های نهفته در پرسش و ماهیت پاسخ‌ها
دکتر شجاعی‌زند اشاره کرد که « پاسخ به سوال های مطرح شده، خود مستلزم دو پیش‌فرض یا دو پاسخ قبلی است که از جای دیگری گرفته‌ایم: یکی مربوط به انسان و دیگری مربوط به دین است.» او بیان کرد که «این دو جنبه، که هم در سوال مستتر و هم در آن دخیل هستند، دارای وجه اقتضایی (آنچه هست و علم تلاش می‌کند آن را کشف کند) و وجه انتظاری (مبتنی بر مطلوبیت‌ها و "باید"ها) هستند. نتیجه این بوده که کنجکاوی‌های ما درباره انسان، حیات اجتماعی و دین، صرفاً توصیفی و نظری نیست.» این استاد دانشگاه تأکید کرد که «پاسخ‌های ارائه شده توسط اندیشمندان مختلف، از جمله دیدگاه های سه نظریه‌پردازی که او به بیان نظریه آنان خواهد پرداخت، صرفاً علمی و نظری نیست، بلکه آمیزه‌ای از گرایشات، رویکردها و جهت‌گیری‌های هنجاری را نیز در بر می‌گیرد.»
پاسخ‌های مطرح شده به سوال "مکان دین"
شجاعی‌زند در ادامه به پاسخ‌های سه نظریه‌پرداز شاخص شامل مارکس، توکویل و احمدصدری به سوال راجع به مکان مناسب دین در جامعه پرداخت و تأکید کرد که «نباید صرفاً به این سه مورد اکتفا کرد، زیرا نظریه‌پردازان دیگری نیز به این سوال به اشکال مختلف پاسخ داده‌اند.»
الف: کارل مارکس
از نظر این استاد دانشگاه، نظریه مبنایی مارکس درباره دین، که کمابیش با آن آشنا هستیم، این است که «مارکس دین را مانند دولت، مولود شرایط اجتماعی ناسالم می‌داند.» به باور او، «دین و دولت هنگامی شکل گرفتند که انسان از "کمون اولیه" خارج شد و درگیر مناسبات اجتماعی ناسالم مانند خصومت و نزاع‌های طبقاتی شد. مارکس دین را ایدئولوژی کاذبی می‌داند که در کار فریب توده‌ها است و ساخته طبقات فرادست اجتماعی است که از آن برای تحکیم مناسبات خود استفاده می‌کنند.»
در ادامه، دکتر شجاعی‌زند به کتاب "درباره مسئله یهود" کارل مارکس اشاره کرد و گفت: « مارکس در این کتاب، پاسخی به تز محو دین "برونو بائر" داده است، مارکس در نوع پاسخ اش با بائر بسیار پراگماتیست ظاهر می شود. مارکس، در مقابل بائر که خواهان محو دین بود، این تز را "افراطی و پیش از موعد" می‌داند و از او نمی‌پذیرد. از نظر مارکس، محو دین عملی نیست، زیرا دین همیشه با بشر خواهد بود تا آستانه رسیدن به "کمون ثانویه"، چرا که دین مولود ساختارهای ناسالم اجتماعی است و تا زمانی که این ساختارها وجود دارند، دین نیز وجود خواهد داشت.»
این استاد دانشگاه در ادامه تاکید می کند که «مارکس متعرض بائر می‌شود که این خواسته عملی نیست و به جای آن پیشنهاد می‌کند که "دولت را از دین آزاد و رها بکنید". یعنی دین را از دولت اخراج کنید و آن را به "جامعه مدنی" بفرستید.» شجاعی زند می افزاید: « مارکس معتقد است که ادیان باید منازعات و کشاکش‌های خود را به جامعه مدنی منتقل کنند و از دولت که یک عرصه عمومی و نیازمند تصمیمات عمومی است، اخراج شود.» شجاعی‌زند تأکید کرد که «پاسخ مارکس به سوال "مکان مناسب دین کجاست؟" جنبه "بایدی" و هنجاری دارد و صرفاً توصیفی نیست.»
ب: آلکسی دو توکویل
از نظر شجاعی زند استاد دانشگاه تربیت مدرس، «توکویل نیز به این سوال پاسخ داده است، اما نه به صراحت مارکس، بلکه به صورت تلویحی‌تر و ضمنی‌تر. نگاه توکویل به دین برخلاف مارکس خوشبینانه است. او در کتاب‌های "انقلاب فرانسه و رژیم پیشین" و "دموکراسی در آمریکا" نگاه همدلانه‌ای به دین دارد. با این حال، توکویل نیز به لائیسیته معتقد است؛ یعنی مخالف حضور دین در دولت است، اما نه بر اساس نگاه بدبینانه، بلکه بر اساس نگاهی کاملاً خوشبینانه. او می‌گوید حضور دین در دولت موجب تضعیف قدرت ذاتی دین می‌شود و دین ارزش و موقعیت خود را از دست می‌دهد.»
از نظر شجاعی زند «توکویل دین را فراتر از یک امر شخصی یا خصوصی می‌داند و معتقد به اخراج دین از ساحت دولت است، اما نه انتقال آن به عرصه خصوصی. او جایگاه مناسب دین را در "جامعه سیاسی" می‌بیند.» شجاعی زند می افزاید: « جامعه سیاسی از نظر توکویل جایی است که فعالیت‌های احزاب و انتقادات سیاسی خارج از قدرت رسمی شکل می‌گیرد؛ جایی که عرصه بروز آزادی و تکثر است و دو اصل اولویت‌دار لیبرالیسم در آن مطرح می‌شود.»
این استاد دانشگاه تاکید می کند که «مطلوبیت توکویل برای حضور دین در جامعه سیاسی، از تعیین‌کنندگی‌هایی نشأت می‌گیرد که او برای دین در دموکراسی قائل است. او معتقد است که دین می‌تواند پشتوانه و مبنای دموکراسی باشد، همان‌طور که در تجربه دولت آمریکا دیده است. پاسخ او نیز برخاسته از مبانی ایدئولوژیک، مرامی و نگرش لیبرال اوست. البته توکویل معتقد است که دین در ساحت اخلاق و خانواده نیز اثرگذار است، اما تا این مرتبه هم می‌تواند تأثیرگذار باشد.»
ج: احمد صدری
در ادامه شجاعی زند به بحث احمدی صدری می پردازد. او از دانشگاه نیو اسکول دکترای جامعه‌شناسی دارد و استاد دانشگاه لیک فارست است از نظر او «احمد صدری، جامعه‌شناس ایرانی مقیم آمریکا، نیز در دو سه دهه پیش به این سوال پاسخ داده است. پاسخ او نیز صراحتاً "بایدی" است، هرچند بیشتر در حد یادداشت، گفت‌وگو و مصاحبه است و مقاله یا کتابی در این زمینه مشاهده نکرده است. صدری سوال را قدری تغییر داده و جهت‌مندتر کرده و عنوان یادداشتش "مکان دین در جامعه آینده ایران" است.»
این استاد دانشگاه سپس به تقسیم بندی صدری بر اساس یک گونه‌شناسی پنج‌گانه۱-آتئیسم افراطی/حداکثری ۲- آتئیسم و لائیسیته حداقلی که اولی و دومی مخالف دین و خواهان محو او هستند. ۳-اصلاح‌گری حداکثری رادیکال ۴- اصلاح‌گری معتدل، و ۵-بنیادگرایی سیاسی ارائه کرد. صدری معتقد است که «گزینه‌های اول و آخر (آتئیست‌های افراطی حداکثری و بنیادگرایان سیاسی) غیرروشنفکرانه هستند. سه گزینه میانی مورد تأمل و قبول روشنفکران قرار می‌گیرند که ضمن قبول صورت نهادینه دین، مخالف مداخله نهاد دین در دیگر نهادها هستند و نام آن را "لائیسیسم یا سکولاریسم عینی" می‌گذارد که سکولاریسم عینی غیر از سکولاریسم ذهنی است که صدری در مباحث اش دنبال می کند»
صدری تصریح می‌کند که «با "دو کلاه" یکی کلاه علمی-نظری و دیگری کلاه ایدئولوژیک/روشنفکری (که تعبیر دو کلاه بر سرداشتن، را از آقای پیتر برگر گرفته) به این بحث می‌پردازد. پیش‌فرض ایدئولوژیک او، "جامعه سکولار و دموکراتیک" است. از میان پنج محور، صدری "اصلاح‌گری رادیکال" (گونه سوم) را می‌پسندد.حرف اصلاح‌گری رادیکال این است که دین را در دو عرصه خصوصی و مدنی و علاوه بر آن در جامعه سیاسی نیز می‌پذیرد. اما توصیه می‌کند که "هیچگاه به مسند قدرت نزدیک نشو."» دکتر شجاعی‌زند ابراز تمایل کرد که با صدری در مورد چگونگی این امر که چگونه یک جریان دینی در جامعه سیاسی وارد شود و حزب تشکیل دهد، اما به محض امکان دستیابی به مسند قدرت، ادامه راه را متوقف کند، گفت‌وگو کند.
تفاوت "مکان دین" و "مکانت دین"
شجاعی‌زند در پایان سخنانش، تفاوت میان "مکان دین" و "مکانت دین" را روشن کرد. او تأکید کرد که "مکان دین" دقیقاً به همین جایگاه‌هایی که احصاء کرده (عرصه خصوصی، جامعه مدنی، جامعه سیاسی، و دولت) اشاره دارد، در حالی که "مکانت دین" مربوط به وزن و اهمیت دین نزد فرد یا جایگاهی است که می‌تواند داشته باشد. بنابراین، این دو بحث کاملاً متفاوت‌اند. او در پایان به پرسشی درباره رویکرد الهیاتی پرداخت و وجود یک خلط در این زمینه را مطرح کرد که بحث مفصل آن را به بعد موکول کرد.
بیشتر بخوانید:
مطهری علیه مقدس نماها و ادامه رنسانس ایرانی / انقلاب تفکر در ملاصدرا و مطهری
روایت خانیکی از برآمدن میدان های جدید امید / آثار مثبت مذاکرات در ترمیم اعتماد اجتماعی
بقای ایران و پویایی طبقات اجتماعی در تحلیل فراستخواه از شاهنامه/ شناخت ایرانیان از طریق اسطوره هایش / با شاهنامه و خودیابی حاصل از آن به توسعه می رسیم
فردوسی، آرش کمانگیر زمان خود / هویت ایرانی در تیر پرتاب شده از کمان آرش
۲۱۶۲۱۶
نظر شما