به‌گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از ایبنا، رضا دستجردی در باره نحوه تدوین کتاب منهج الیقین نوشت: در میان متون منسوب به امامان شیعه (ع)، «نامه‌ها» جایگاهی ویژه دارند. نامه امام صادق (ع) به شیعیان که موضوع کتاب «منهج‌الیقین» است، برای شاگردان و پیروان ائمه اطهار (ع) به‌مثابه منشوری است که با لایه‌های معنایی فراوانی خود، سبب شده شده شارحان متعددی در طول تاریخ بکوشند آن را بسط دهند.
شرح‌نویسی بر متون امامان شیعه، سنتی دیرینه در حوزه‌های علمی است. این سنت علاوه بر آنکه به انتقال معنا کمک می‌کند، فرصت می‌دهد تا شارح دیدگاه‌های فلسفی، کلامی و اخلاقی خود را در پرتو متن امام مطرح کند. بدین‌ترتیب، شرح‌نگاری بر نامه امام صادق (ع) هم بازتابی از میراث امام و هم دریچه‌ای برای فهم دغدغه‌های فکری دوره‌های بعد است.
کتاب «منهج‌الیقین» بر اساس نامه امام صادق (ع) تنظیم شده است. ابتدا متن نامه ذکر می‌شود و سپس شارح به توضیح واژگان، تحلیل مفاهیم و تبیین مبانی می‌پردازد. ساختار شرح را می‌توان در چند محور اصلی خلاصه کرد: ۱. شرح اعتقادی: مباحثی در باب توحید، نبوت، امامت و معاد، ۲. شرح اخلاقی عرفانی: توصیه‌های امام (ع) درباره تقوا، صدق، زهد و عمل صالح، ۳. شرح اجتماعی تربیتی: تأکید بر جایگاه علم، نقش شاگردان و پیروان در نشر معارف، و هشدار نسبت به انحرافات فکری، ۴. تحلیل اصطلاحات کلیدی: شارح کوشیده است اصطلاحات کلامی یا فلسفی را که در نامه وجود دارد توضیح دهد و ریشه‌های آن را در قرآن و سنت نشان دهد. ویژگی مهم «منهج‌الیقین»، روش شارح است. او صرفاً به بازگویی متن اکتفا نمی‌کند، بلکه در بسیاری موارد به شرح مفهومی، مقایسه با آیات قرآن و احادیث دیگر و حتی نقد دیدگاه‌های متکلمان می‌پردازد.
نامه امام صادق (ع) با تأکید بر یگانگی خداوند آغاز می‌شود. امام (ع) در این متن خدا را به عنوان خالق، مدبر و مالک معرفی می‌کند و پیروان را به پرهیز از هرگونه شرک، چه آشکار و چه پنهان، فرا می‌خواند. شارح در «منهج‌الیقین» این بخش را مبنای شرحی گسترده قرار داده و به تحلیل صفات الهی (علم، قدرت، حیات و اراده) پرداخته است. او می‌کوشد تفاوت صفات ذاتی و فعلی را روشن کند و نشان دهد که معرفت خداوند پایه و اساس همه باورها و اعمال دینی است.
امام صادق (ع) در این نامه به رسالت پیامبر (ص) اشاره می‌کند و او را واسطه هدایت الهی می‌داند. این بخش تأکید می‌کند که ایمان به پیامبر (ص) نه‌تنها تصدیق زبان، بلکه پذیرش عملی دستورات و تبعیت کامل از سنت است. شارح با تکیه بر آیات قرآن، جایگاه پیامبر (ص) را در هدایت امت شرح می‌دهد و نشان می‌دهد که بدون پیروی از او، ایمان ناقص خواهد بود.
یکی از محوری‌ترین بخش‌های نامه، موضوع امامت است. امام صادق (ع) به پیروان خود سفارش می‌کند که پس از پیامبر (ص)، هدایت حقیقی تنها از طریق امامان معصوم (ع) امکان‌پذیر است. در این بخش بر پیروی از امام، پرهیز از تفرقه، و دوری از جریان‌های مدعی تأکید می‌شود. شارح در «منهج‌الیقین» این موضوع را با استفاده از ادله عقلی و نقلی توضیح و نشان می‌دهد که امامت نه صرفاً یک مسئله سیاسی، بلکه اصل اعتقادی و ستون معرفت دینی است.
در ادامه، نامه به یادآوری مرگ، قیامت و حسابرسی می‌پردازد. امام صادق (ع) پیروان را به مراقبت از اعمال‌شان و آماده بودن برای پاسخ‌گویی در روز قیامت فرا می‌خواند. شارح در این بخش به تفصیل درباره معاد جسمانی و روحانی سخن می‌گوید و اهمیت باور به آخرت را در شکل‌گیری رفتار اخلاقی تحلیل می‌کند.
بخش بزرگی از نامه به مسائل اخلاقی و فردی اختصاص دارد. امام (ع) بر تقوا، صدق، عدالت، صبر، فروتنی و زهد تأکید می‌کند. شارح هر یک از این مفاهیم را گسترش داده، نمونه‌هایی از قرآن و احادیث دیگر ارائه می‌دهد و توضیح می‌دهد که این فضایل چگونه به ساختن شخصیت مؤمن کمک می‌کنند.
در نامه، بر رفتار با دیگران، رعایت حقوق مردم و پایبندی به عدالت اجتماعی نیز تأکید شده است. امام صادق (ع) به پیروان توصیه می‌کند که مایه زینت اهل‌بیت باشند و با رفتار نیکو، دیگران را به حق دعوت کنند. شارح این توصیه‌ها را با مباحثی درباره عدالت اجتماعی، احترام به حقوق مردم و وظیفه مسلمان در برابر جامعه همراه می‌کند.
یکی دیگر از نکات برجسته نامه، تأکید بر علم است. امام صادق (ع) شاگردان خود را به طلب علم، فهم درست دین و دوری از جهل فرا می‌خواند. شارح در «منهج‌الیقین» این بخش را بهانه‌ای برای بیان اهمیت عقل و معرفت در دین قرار داده و نشان می‌دهد که چگونه علم، راه سعادت و کلید عبودیت صحیح است.
به‌طور خلاصه، نامه امام صادق (ع) و به تبع آن «منهج‌الیقین» مجموعه‌ای منسجم از چهار حوزه اصلی است: اعتقادات (توحید، نبوت، امامت، معاد)، اخلاق فردی (صدق، تقوا، صبر، زهد)، اخلاق اجتماعی (عدالت، رفتار با مردم، زینت بودن برای اهل‌بیت)، و معرفت و علم (جایگاه عقل و آگاهی دینی). کتاب با شرح مفصل این محورها، اثری پدید آورده که هم کتابی اعتقادی اخلاقی است، هم متنی تربیتی، و هم منبعی برای پژوهش‌های علمی در حوزه کلام و اخلاق شیعی.
«منهج‌الیقین» در سنت فکری شیعه جایگاهی ویژه دارد. نامه امام صادق (ع) سرشار از گزاره‌های اعتقادی است که شالوده نظام کلامی شیعه را تشکیل می‌دهد. شارح کوشیده این گزاره‌ها را در قالبی استدلالی و نزدیک به زبان فلسفی تبیین کند. برای مثال، مباحث مربوط به توحید و صفات الهی در این شرح با استناد به قرآن و سنت و نیز با بهره‌گیری از اصطلاحات فلسفی توضیح داده شده است.
همانطور که اشاره شد، بخش مهمی از نامه امام صادق (ع) و به تبع آن، شرح «منهج‌الیقین»، به مباحث اخلاقی و تربیتی اختصاص دارد. امام (ع) در نامه خود بر تقوا، صدق، عدالت و زهد تأکید می‌کند و این مفاهیم به عنوان اصولی تربیتی برای ساختن فرد مؤمن مطرح می‌شوند. کتاب با گسترش این مباحث، نشان می‌دهد که چگونه اخلاق اسلامی در پیوند با اعتقادات قرار دارد. به‌بیان دیگر، ایمان حقیقی تنها در صورتی تحقق می‌یابد که با عمل صالح همراه باشد.
یکی دیگر از ابعاد مهم «منهج‌الیقین»، توجه به زمینه‌های اجتماعی و تاریخی نامه امام صادق (ع) است. این نامه در عصری نوشته شده که شیعه در حال تثبیت هویت خود در برابر جریان‌های کلامی و فقهی دیگر بود. بنابراین، مفاهیمی مانند پیروی از امام (ع)، پرهیز از بدعت‌ها، و حفظ جماعت، معنای ویژه‌ای پیدا می‌کند. شارح با توجه به این زمینه‌ها می‌کوشد پیام‌های نامه را برای نسل‌های بعد توضیح دهد.
خلاصه آنکه، «منهج‌الیقین» شرح نامه امام صادق (ع) متنی است که همزمان سه نقش انتقال‌دهنده آموزه‌های امام صادق (ع)، بازتاب‌دهنده سنت شرح‌نگاری عالمان شیعه، و منبعی برای تحلیل‌های معاصر را ایفا می‌کند. این اثر نشان می‌دهد که چگونه نامه‌ای کوتاه و فشرده از امام صادق (ع) می‌تواند به متنی گسترده بدل شود که ابعاد اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی را در بر می‌گیرد.
متن برگرفته از کتاب «منهج‌الیقین؛ شرح نامه امام صادق (ع) به شیعیان» اثر سیدعلاالدین محمد گلستانه است که به‌تحقیق سیدمجتبی صحفی و علی صدرایی خویی در سال ۱۳۸۷ به‌همت انتشارات دارالحدیث منتشر شده است.
۲۱۶۲۱۶
نظر شما