خبرآنلاین - شهاب شهسواری: این روزها بحث در مورد روابط ایران با قدرت‌های شرقی بیش از هر زمان دیگر مورد توجه قرار گرفته‌است. اظهارات امروز محمد باقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی که گفت: «متأسفانه برخی مواضع غیرمسئولانه از سوی رئیس‌جمهور و وزیر خارجه اسبق، روند همکاری‌های راهبردی ایران و روسیه را تحت‌تأثیر قرار داده است» با شعار «مرگ بر» برخی نمایندگان مجلس همراه شد.
هجمه‌های اخیر به عملکرد دولتمردان دولت‌های یازدهم و دوازدهم در خصوص رابطه با روسیه در حالی تشدید شده‌است که این دولت موفق‌ترین دولت در دو دهه گذشته در تعامل با شرق و به ویژه روسیه و چین بود.
حسن روحانی، ۲۰ مهرماه در سخنانی گفته‌بود: «آن شش قطعنامه‌ای که سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ علیه ایران بود، هم روس رأی مثبت داد و هم چین. در سال ۹۴ آمریکا و اروپا می‌گفتند اگر اسنپ‌بک نباشد و بخواهیم از نو قطعنامه‌ای علیه ایران تصویب کنیم، روس و چین رأی نخواهند داد.» رئیس جمهور پیشین گفته‌بود: «برخی آدم‌های دغل و دروغگو، اتهام می‌زدند و می‌زنند که دولت تدبیر و امید مایل نبود با شرق کار کند و همه‌اش چشمش به غرب بود و با روس و چین کار نمی‌کرد. غرب فهمیده بود که ایران در دولت تدبیر و امید با دو کشور به سمت روابط راهبردی پیش می‌رود و لذا اگر بخواهند قطعنامه‌ای علیه ما صادر کنند آن‌ها رأی نخواهند داد.»
این اظهارات روحانی در کنار اظهارات اخیر محمد جواد ظریف در پاسخ به اتهام‌زنی‌های سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در خصوص تصمیم‌های نظام در مذاکرات برجام دستمایه حملات تند جناح تندرو به این دو شده‌است.
اما واقعیت این است که دوره ۸ ساله دولت‌های یازدهم و دوازدهم، پر رونق‌ترین دوره تعامل ایران با قدرت‌های شرقی بود. دستاوردهای بی‌شماری که در دوره دولت‌های یازدهم و دوازدهم در رابطه با چین و روسیه به دست آمد، در طول تاریخ پس از انقلاب بی‌سابقه است.
روابط تهران و مسکو در دوران سازندگی و اصلاحات
هر چند در سال‌های پس از انقلاب اسلامی اشغال افغانستان توسط شوروی و حمایت مسکو از صدام حسین در جنگ تحمیلی باعث سردی روابط تهران و مسکو شده‌بود، اما شالوده روابط نوین تهران و مسکو بلافاصله پس از پایان جنگ بنیان گذاشته‌شد.
روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، بعد از جنگ تحمیلی با سفر خرداد ۱۳۶۸ اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی وارد مرحله تازه‌ای شد. سفر تاریخی هاشمی به مسکو با مجموعه‌ای از توافق‌های دوجانبه در حوزه‌های مختلف از جمله همکاری‌های هسته‌ای و نظامی عصر تازه‌ای در روابط تهران و مسکو رقم زد. روابط تهران و مسکو بعد از فروپاشی شوروی، در شرایطی که مسکو بیش از پیش نیازمند تنوع‌بخشی به روابط خارجی خود بود، همچنان در چارچوب توافق‌های سال ۱۳۶۸ استمرار پیدا کرد.
سال ۱۳۷۴ مسکو با امضای قراردادی متعهد شد تا نیروگاه اتمی بوشهر را که توسعه آن نزدیک به دو دهه متوقف شده‌بود، به بهره‌برداری برساند. همان سال، ال گور، معاون وقت رئیس جمهور آمریکا با امضای توافقی محرمانه با ویکتور چرنومردین، نخست‌وزیر وقت روسیه، به ازای امتیازهایی از سوی آمریکا موافقت روسیه را برای جلوگیری از انتقال فناوری‌های پیشرفته نظامی و هسته‌ای به ایران گرفت. با این حال روسیه بخش بزرگی از روابط نظامی و فناوری خود را با ایران حفظ کرد.
این روابط در دوره دولت اصلاحات با امضای معاهده بلند مدت «اساس روابط متقابل و اصول همکاری» در سفر اسفند ۱۳۷۹ سید محمد خاتمی به مسکو بیش از پیش تقویت شد. در این دوران علاوه بر سرعت گرفتن مشارکت روسیه در پروژه نیروگاه اتمی بوشهر، مبادلات تجاری دو کشور از رقم یک میلیارد دلار در سال عبور کرد و همکاری‌های جدید از جمله در حوزه همکاری‌های ۵ جانبه کشورهای ساحلی دریای خزر و کریدور شمال جنوب و اتصال خط آهن ایران و روسیه از طریق جمهوری آذربایجان کلید خورد.
پیمان اصول روابط ایران و روسیه که در سال ۱۳۷۹ منعقد شد که پس از انقضای دوره آن بر دو دوره ۵ ساله مجددا توسط دو کشور تمدید شد. این معاهده نخستین توافقنامه جامع همکاری بلندمدت ایران و روسیه بود.
روابط ایران و روسیه در دوران احمدی‌نژاد
تیرگی روابط ایران و غرب در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، باعث شد که ایران بیش از هر زمان دیگری به روسیه وابسته شود. در این دوران روابط تهران و مسکو به ویژه در دوران ریاست جمهوری دیمیتری مدودف، فراز و نشیب‌های زیاد را پشت سر گذاشت. روسیه سال ۱۳۹۰ در دوره دوم ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد پس از ۱۶ سال عاقبت نیروگاه هسته‌ای بوشهر را وارد مدار کرد. در این دوران همچنین برخی از قراردادهای تسلیحاتی روسیه نیز اجرایی شد.
اما همزمان دولت روسیه در همکاری با دولت‌های غربی همزمان با مذاکرات ایران و ۱+۵ بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ به هر ۶ قطعنامه تحریمی علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد رای مثبت داد.
در این دوران ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه نخستین سفر خود را به ایران انجام داد. ولادیمیر پوتین ۲۴ مهر ۱۳۸۶ برای شرکت در اجلاس سران کشورهای کرانه دریای خزر به تهران سفر کرد و ضمن دیدار دو جانبه با رئیس جمهور وقت با رهبر معظم انقلاب هم دیدار کرد.
رونق روابط در دولت‌های یازدهم و دوازدهم
روابط تهران و مسکو بعد از انعقاد برجام در سال ۱۳۹۴ وارد مرحله تازه‌ای شد. در دوران دولت‌های یازدهم و دوازدهم ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه دو بار در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۶ به ایران سفر کرد. از جمله نخستین دستاوردهای دولت روحانی در همکاری با روسیه ورودی سامانه‌های پدافندی اس-۳۰۰ به ایران بود. توافق خرید این سامانه‌های مدرن پدافندی سال ۲۰۰۷ در دوران محمود احمدی‌نژاد بین ایران و روسیه منعقد شده‌بود، اما مسکو به بهانه تحریم‌های شورای امنیت که با رای مثبت روسیه وضع شده‌بود، از تحویل این سامانه‌ها به ایران خودداری می‌کرد. فروردین ۱۳۹۴ در آستانه انعقاد برجام، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه با امضا فرمانی منع فروش اس-۳۰۰ به ایران را ملغی کرد و پس از ۸ سال این سامانه‌ها در دوران دولت یازدهم به ایران رسید.
حسن روحانی، رئیس جمهور پیشین ایران با بیش از ۲۰ دیدار با همتای روس و محمد جواد ظریف، وزیر خارجه پیشین ایران با بیش از ۳۰ سفر به مسکو، در میان مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی ایران بیشترین تعداد دیدارهای دوجانبه و چندجانبه با همتایان روس را در طول دهه‌های اخیر داشته‌اند.
در این دوران چندین ساز و کار دو جانبه و چندجانبه جدید میان روسیه و ایران ایجاد شد. از جمله این ساز و کارها می‌توان به همکاری ایران و روسیه در مبارزه با تروریسم در سوریه، ایجاد ساز و کار سه جانبه روند آستانه با مشارکت ترکیه و شکل‌گیری اجلاس دوره‌ای سه جانبه ایران، جمهوری آذربایجان و روسیه اشاره کرد.
بخشی از دستاوردهای روابط ایران و روسیه در چارچوب سازمان‌های چندجانبه در دوران دولت روحانی عملی شد که نتیجه نهایی آن در دولت‌های سیزدهم و چهاردهم به بار نشست. ایران در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد در سال ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری شانگهای پیوسته‌بود و سال ۲۰۰۶ درخواست عضویت کامل در این سازمان را داده‌بود. اما به دلیل قرار گرفتن ایران تحت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد در همان سال، عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای پذیرفته‌نشد. بعد از سال ۱۳۹۴ در دوران دولت روحانی با انعقاد برجام و تعلیق قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱، مانع تحریم‌های بین‌المللی از سر راه عضویت در سازمان همکاری شانگهای برداشته‌شد. با این حال تاجیکستان به علت اختلاف‌های سیاسی با تهران، همچنان عضویت ایران در این سازمان را وتو می‌کرد. بهبود روابط ایران و تاجیکستان در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی باعث شد که عاقبت سران شانگهای سال ۱۴۰۰ با عضویت ایران در این سازمان موافقت کنند. این موافقت اردیبهشت ۱۴۰۰ و دو ماه پیش از آغاز به کار دولت سیزدهم به تهران اطلاع داده‌شد و سال ۱۴۰۲ در دوران ریاست جمهوری شهید سید ابراهیم رئیسی، ایران عاقبت رسما به عنوان عضو کامل به سازمان همکاری شانگهای پیوست.
از جمله همکاری‌های چندجانبه دیگری که در دوران ریاست جمهوری روحانی با همکاری روسیه پایه‌گذاری شد و در دولت سیزدهم و چهاردهم کاملا عملیاتی شد، موافقتنامه تجارت ترجیحی و سپس تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا بود. توافقنامه موقت تجارت ترجیحی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (با عضویت (روسیه، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان و قرقیزستان) سال ۱۳۹۸ اجرایی شد، این توافقنامه سال ۱۴۰۲ به تایید پارلمان‌های پنج کشور متعاهد رسید و عملا به یک توافق دائمی تبدیل شد. در استمرار فرآیند توسعه توافق موقت تجارت ترجیحی، سال ۲۰۲۳ ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا توافقنامه تجارت آزاد را امضا کردند که از اردیبهشت ماه امسال وارد فاز اجرایی شد.
همچنین در این دوران شرکت روس‌اتم روسیه کلنگ ساخت واحد ۲ و ۳ نیروگاه هسته‌ای بوشهر را به زمین زد. قرار بود این دو نیروگاه جدید هسته‌ای توسط روسیه در فاصله ۱۰۸ و ۱۲۸ ماه از کلنگ‌زنی تحویل ایران شوند، هر چند بعدها روس‌اتم به بهانه بدهی ایران کار در این پروژه را رها کرد.
روابط ایران و روسیه در دولت‌های سیزدهم و چهاردهم
روابط گرم و صمیمانه ایران و روسیه پس از دولت روحانی در دولت شهید رئیس نیز استمرار یافت. رئیسی سفر خود به روسیه در دی‌ماه ۱۴۰۰ در دیدار با ولادیمیر پوتین پیشنهاد انعقاد یک توافقنامه جدی جامع همکاری را به روسیه داد. متن این توافق ۳ سال بعد در دولت چهاردهم به امضا روسای جمهوری دو کشور رسید.
در دوران رئیسی ایران همچنین به عضویت کامل گروه بریکس که روسیه یکی از اعضای اصلی آن است در آمد.
در دوران دولت سیزدهم همچنین ادعاهایی مبنی بر تفاهم‌نامه سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری روسیه در صنعت نفت و گاز ایران و همچنین ادعای رساندن تجارت سالانه دو کشور به ۴۰ میلیارد دلار در سال در عرض سه سال مطرح شد که هرگز عملی نشدند.
همچنین در این دوران به رغم وعده‌های روسیه برای واگذاری تسلیحات با فناوری بالا به ایران، از جمله جنگنده‌های سوخو ۳۵، این مهم هرگز عملی نشد.
در ابتدای دولت رئیسی، با آغاز جنگ اوکراین در حالیکه ایران در حال رایزنی برای بازگشت تمام طرف‌ها به تعهدات برجام بود، سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در اسفند ۱۳۹۹ ناگهان اعلام کرد که موافقت روسیه با احیای برجام منوط به لغو تمامی تحریم‌های غرب علیه روسیه به دلیل جنگ اوکراین است. این اظهارات دیپلمات ارشد روسیه به منزله سنگ‌اندازی در مسیر احیای برجام توسط دولت رئیس و لغو تحریم‌های آمریکا تعبیر شد.
در دوران دولت رئیسی ادعای فروش پهپادهای انتحاری ایران به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین باعث تشدید تنش در روابط ایران و اروپا شد. این تنش‌ها در روابط ایران و اروپا همچنان ادامه یافته و حل نشده باقی مانده‌است.
۴۲/۴۲
نظر شما