به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، حضور بانوان در جامعه و فعالیت‌های خارج از منزل همیشه یکی از بحث‌های داغ متدینین و دین‌مداران به خصوص در جوامع اسلامی بوده و همیشه بوده و هستند کسانی که زن را فقط در چهار چوب منزل معنا می‌کنند و جایگاهی برای او در اجتماع و فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی نمی‌بینند.
اما جمع کثیری نیز برخلاف این باور و با اتکا به آموزه ها و سیره اهل بیت(ع) زن را نه‌تنها مادرو همسر و مدیر خانه، که عنصری اثرگذار در جامعه می‌دانند که می‌تواند علاوه بر نقش‌های ذاتی در خانواده؛ در عرصه‌های دیگر زندگی اجتماعی نیز حضوری پررنگ داشته باشد.
خدمت زنان در حرم رضوی
بهترین گواه تاریخی برای نشان‌دادن زنان فعال، شاغلان زن در حرم مطهر بوده و هست که تاریخ شکل‌گیری آن به قبل از فوت حضرت‌رضا (ع) (۲۰۲ ق) برمی‌گردد.
افزون بر ۱۰ هزار برگ سند تاریخی در آرشیو اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که روایتگر فعالیت‌های زنان در عرصه‌های مختلف جامعه در گذشته و بخشی از این اسناد تاریخی نیز بازگوکننده نقش زنان در حرم مطهر رضوی است.
زنان نخستین واقفان حرم
براساس این پژوهش‌ها، قدیمی‌ترین اسناد موجود در گنجینه رضوی مربوط به نقش زنان به عنوان واقف و ناذر است، به‌عبارتی زنان جزء نخستین واقفان قرآن‌ها، کتاب‌ها و املاک به بارگاه ملکوتی رضوی بودند، چنان‌که شواهدی از قرن ششم هجری قمری مبنی بر وقف قرآن‌ها توسط زنان در این آستان مقدس وجود دارد.
همچنین ساخت مسجد گوهرشاد، شاهکار معماری دوره تیموری و وقف موقوفات متعدد توسط بانو گوهرشاد، نمونه‌ای از توسعه وقف توسط زنان در تاریخ این سرزمین است که نمی‌توان از کنار آن به سادگی گذر کرد. در این بین، اولین واقف روزنامه در کشور نیز بانو اشرف‌السلطنه همسر اعتمادالسلطنه بوده که روزنامه «وقایع التفاقیه» را به کتابخانه حرم مطهر حضرت رضا(ع) وقف کرده است.
از سویی دیگر، اسناد تاریخی موجود بیانگر تنوع موقوفاتی است که در دوره‌های مختلف توسط زنان وقف شده است، چنان‌که زنان متعلق به طبقات بالای جامعه، املاک و اراضی وقف کرده و زنان دیگر اقشار جامعه نیز اشیایی نظیر کاسه، چلچراغ و قندیل به این حریم نورانی در طول تاریخ اهدا کردند.
اسناد تاریخی در خصوص نقش زنان در حرم
از بین مجموعه اسناد تاریخی که به نقش زنان می‌پردازد می‌توان از «حکم ظهیرالاسلام متولی باشی آستان قدس، در مورد انتصاب بی‌بی‌عالم آغا به خدمت خادمی مسجد ریاض در سال ۱۳۳۵ قمری»، «پرداخت مواجب به اشرف‌السلطنه و بهجت‌الدوله؛ خادمه‌های حرم مطهر، در سال ۱۳۱۶ قمری» و «وقف یک باب منزل در اصفهان توسط فیروزه جدیدالاسلام، در سال ۱۱۴۷ قمری» نام برد.
از دیگر آثار موجود می‌توان به دو سند «انتصاب آغا زینب و آغابیگم به سمت کفشبانی کشیک زنانه به جای خواجه نبی در سال ۱۰۶۸ قمری» و «پرداخت مواجب به آغا فاطمه زیارت‌نامه‌خوان، در سال ۱۰۲۶ قمری»، اشاره کرد.
علاوه‌بر اسناد تاریخی دوره‌های گذشته، مجموعه عکس‌ها و اسناد ارزشمندی نیز از حضور و نقش زنان در انقلاب اسلامی در این گنجینه نگهداری می‌شود، همچنین به همت کارشناسان اداره اسناد آستان قدس رضوی با شماری از زنان فعال در حوزه‌های مختلف انقلاب، پزشکی، علمی و...، گفت‌وگو شده است و این گفت‌وگوها در قالب مصاحبه‌های تاریخ شفاهی ضبط شده و در این اداره نگهداری می‌شود.
اشتغال بانوان در حرم، از زیارت‌نامه خوانی تا بخورسوزی
نخستین زنان در حرم مطهر درچه سالی و برای چه کاری فعال شده‌اند، مشخص نیست، اما طبق اسناد موجود نخستین شغلی که برای زنان دیده می‌شود، شغل زیارت‌نامه‌خوانی است.
زیارت‌نامه‌خوان‌ها نایب‌الزیارگی بعضی شاهان، درباریان، صاحب‌منصبان و بعضی از واقفان را براساس وقف یا نذر برعهده داشتند و وظیفه آنها علاوه‌بر قرائت زیارت‌نامه و انجام آداب زیارت، قرائت قرآن در حرم‌مطهر بود، اما زیارت‌نامه‌خوان زن تنها در دوره شاه عباس اول صفوی وجود داشته و از همان زمان تاکنون هیچ‌وقت دوباره شرایط پرداختن به این کار برای زنان به وجود نیامده است.
در زمان شاه‌عباس اول مقرر می‌شود زیارت‌نامه‌خوان زن در حرم مطهر بگذراند که در زمان‌های قرق زنانه حاضر شود. در آن زمان «آغا فاطمه زیارت‌نامه‌خوان» این منصب را برعهده داشت و حقوق‌بگیر بود.
جایگزینی زنان در کفشبانی به جای خواجه‌ها
تاریخ نشان می‌دهد که زنان زیادی در بخش کفشبانی حرم مشغول به کار بودند و به‌عنوان شاغل حقوق می‌گرفتند، البته این شغل هم در دوره زمانی طولانی از جمع مشاغل زنانه حرم حذف شده بود و سال‌های زیادی کفشداری‌ها در حرم مردانه بود تا اینکه حدود ۲ سال قبل در دوره تولیت حجت‌الاسلام و المسلمین رئیسی تصمیم به واگذاری بخشی از کفشداری‌ها به خادم‌های زن شد. ابتدا یک کفشداری واگذار شد تا زنان با سابقه بالای خادمی در آن خدمت کنند و به مرور تعداد این کفشداری‌ها و زنان کفشدار افزوده شد.
حال آنکه سندها نشان می‌دهد کفشبانی از شغل‌های قدیمی زنان در حرم مطهر بوده‌است. اولین کفشبان‌های زن هم به دوره شاه‌عباس دوم برمی‌گردند که اسناد آن تا اواخر دوره صفوی موجود است.
نکته جالب توجه دراین‌باره جایگزینی زنان کفشبان با خواجگان (افرادی که در دربار عصر صفوی مشغول به کار بودند. تعدادی از این خواجگان در مشهد سکونت داشتند، خدماتی را در آستانه مقدسه و بخش زنان انجام می‌دادند، حتی نظارت بر موقوفات مسجد گوهرشاد در بازه‌ای از زمان با خواجه‌هایی بوده است که از طرف شاه تعیین می‌شدند) بود. از آنجایی‌که در دوره صفوی حرم مطهر نوبتی برای زیارت بانوان با نام قرق بانوان وجود داشت و در این مدت حرم در اختیار بانوان قرار می‌گرفت، احتمالا از این خواجه‌ها که کار کردنشان در بخش زنانه ایرادی نداشت، استفاده می‌شد که بعدها تصمیم بر جایگزینی آنها با زنان گرفته شده است.
همچنین ۲ نفر از زنانی که به این سمت گماشته شده‌اند، مادر و دختر بوده‌اند و حتی در سال ۱۱۱۴ ق نوه ایشان نیز درخواست این شغل را براساس قانون واگذاری موروثی مشاغل در آستانه مطرح می‌کند که به وی سپرده می‌شود. برای برخی از این کفشبان‌ها اصطلاح کفشبان ایام زنانه عنوان شده است. از جمله خواجه‌هایی که قرار جایگزینی آن با زنان کفشبان در دوره شاه‌عباس صادر شده، خواجه‌نبی بوده است که دو زن به‌جای او کفشبان قرق زنانه شده‌اند. این افراد برای کفشبانی ۱۵۰ من غله دریافت می‌کردند (دوسوم گندم و یک‌سوم جو).
زنان بخورسوز
عطر حرم این روزها در بازار هم پیدا می‌شود، عطری که هنگام زیارت از تمام صحن و رواق‌های حرم امام‌رضا (ع) به مشاممان می‌رسد که با پیشرفت علم دستگاه آن را در هوا پخش می‌کند، حال آنکه همین عطرپاشی درگذشته دستی انجام می‌شد.
این شغل که در اواخر دوره صفوی در حرم مطهر ایجاد شد، در دست زنان بود. مدت زیادی هم زنان این کار را با عنوان بخورسوزی انجام می‌دادند که تا پایان دوره افشاری ادامه پیدا کرده است.
وظیفه فرد بخورسوز، خوش‌بوکردن فضای حرم مطهر با استفاده از عود و عنبر بود. در اسناد نام ۳ زن به‌عنوان بخورسوز یاد شده است که در ایام زنانه انجام وظیفه می‌کردند.
این سه زن برای انجام این‌کار به ازای هر ۶ ماه در زمان پادشاهی نادرشاه، ۱۰ عدد نادری دستمزد می‌گرفتند. البته این حقوق بالا و پایین دارد، مثلا در سندی برای ۶ ماه به یکی از آنها یک‌تومان و ۲۵۰۰ دینار مقرری پرداخت شده است.
مهندسی زنان در حرم رضوی
شاید امروز نتوان هیچ مهندس زنی در حرم‌مطهر پیداکرد که کارش نقشه‌کشی ساختمان باشد، اما درگذشته به‌ویژه با انجام اصلاحات در نظام اداری ایران که از اواخر دوره قاجار شروع شد، برخی مشاغل متناسب با نیازهای جدید به وجود آمد. در آستانه نیز این شغل‌ها ایجاد و برخی از آنها به زنان واگذار شد، ازجمله کارمند بایگانی کتابخانه آستانه، ماشین‌نویسی و مهندسی.
به عنوان نمونه در سندی که نشان از درخواست ماشین‌نویس زن به تاریخ سال ۱۳۱۴ دارد، نام آنها آمده است یا بانو ملک اوکتایی که نامش در فهرست غیاب‌های کارمندان آستانه به‌عنوان بایگانی کتابخانه درج شده است. همچنین در همین اسناد نام زنی به‌عنوان مهندس در سال ۱۳۱۷ سند خورده که در سند دیگری سمت او در حرم‌مطهر نقشه‌کشی ساختمان قید شده است.
ناگفته نماند که در همین زمان تعداد زنان شاغل در دارالشفا هم افزایش یافته است. زن‌هایی که از خیلی سال پیش در دارالشفای حرم کار می‌کردند و شغل‌هایی همچون داروسازی، بیمارداری، عزب دارالشفا (بخش اداری)، امینه و رخت‌شویی را برعهده داشتند.
متولی بودن زنان
متولی بودن زنان که به موقوفه‌ها و اداره‌کردن آنها برمی‌گردد، مربوط به زمانی است که برخی واقفان، تولیت موقوفه خود را به فرزندان پسرشان واگذار می‌کردند. در صورت انقراض پسران، تولیت به فرزندان دختر می‌رسید و ایشان برای تولیت موقوفه، حق‌التولیه از حرم مطهر دریافت می‌کردند. برخی موقوفات آستان قدس دارای چنین شرایطی بودند و در پاره‌ای اوقات متولی آنها طی قرن‌ها زن بوده است.
همچنین در دوره افشاریه که برای مدتی اداره مسجد جامع گوهرشاد با اداره آستانه یکی شد و زیرنظر متولی آستانه قرار گرفت، برای اداره بخشی از امور تصمیم بر به‌کارگرفتن زنان شد. در همین زمان طبق سندی از زن سیدی یادشده است که خادم مسجد جماعت بوده است، حال آنکه سمتی با عنوان خادم مسجد در این دوره برای زنان دیده نمی‌شود. البته برای ۶ ماه کار خادمی در ذی‌القعده ۱۱۵۲ ق به سیده‌بیگم ۶ تومان و ۶ خروار جنس هم تعلق گرفته است.
از زن کلیددار تا خادمی دور ضریح
امروز زنان کلیددار ضریح مطهر نیستند، اما گویا در زمانی بوده‌اند. البته در این موضوع سند قطعی وجود ندارد، فقط در سندی اشاره شده که پیرزنی کلیددار بقعه حضرت‌رضا (ع) بوده است که به دوره سامانیان برمی‌گردد (قبل از آنکه ضریح مطهر ساخته شود، محل ضریح فعلی دارای بقعه بوده است). از آنجایی که دراین‌باره سند مشخص و معتبری وجود ندارد، چندان روی آن تحقیق نشده است.
خلاف این ابهام در تاریخ، درباره حضور زن‌ها دور روضه منوره (اطراف ضریح مطهر) سندهای زیادی هست. روضه منوره‌ای که محبوب‌ترین مکان در حرم مطهر است و خادم‌های زیادی تمایل خدمت در این بخش را دارند. در دوره صفوی تنها از یک خادمه حرم در این بخش نام برده شده که اشیایی را وقف حرم کرده است.
همچنین در دوره قاجار، خادمه‌های آستانه برخی به‌عنوان خادمه ضریح خوانده شده‌اند. در واقع زنانی دارای عنوان شغلی با تعیین مواجب بودند که اشتغال به خدمت نداشتند. آنها عمدتا از طبقات بالای اجتماع بودند و به نظر می‌رسد اختصاص این سمت به آنها فرمایشی بود، زیرا انجام وظیفه را به نایب‌خادم می‌سپردند و این نایب‌خادمه‌ها بودند که مواجب دریافت می‌کردند. البته برخی از آنها به نیابت پدربزرگ مشغول به خدمت می‌شدند.
ازجمله دختر فراش‌باشی کشیک اول است که بعد از فوت پدربزرگش خادمه مسجد ریاض می‌شود و حقوق خادمی پدربزرگش در حقش برقرار می‌شود؛ که در کنار اسم‌های مختلف نام تعدادی از همسران ناصرالدین شاه هم ازجمله خادم‌های زن آمده است.
ضابطان و جاروکشان
جاروکشی همچنان ادامه دارد و خادم‌های زن و مرد انجام می‌دهند و مثل گذشته که اینجا یاد خواهیم کرد، خدمت جداگانه محسوب نمی‌شود. البته امروز حرم مطهر جاروکش‌های پولی هم دارد.
جاروکشی اصطلاحی است که در سندی به‌عنوان شغل ثبت شده است، اما توضیح سند درباره شرح وظیفه این زن معلوم می‌کند که جاروکشی بخشی از وظایف ضابطه‌ها بوده است.
زنان ضابطه در این سند شامل حدود ۱۵ زن بودند. به نظر می‌رسد منظور از آنها یک سمت باشد. همه این افراد حقوق‌بگیر زن حرم محسوب می‌شدند که برای حدود ۶ ماه خدمت به‌عنوان زنان ضابطه، کالا و پول نقدگرفته‌اند. کالا هم بیشتر شامل غلات به میزان ۵۰ من و نقد هم ۳ تومان و ۲۰۰۰ دینار می‌شود.
فضایی اختصاصی برای زیارت بانوان در بارگاه امام هشتم(ع)
۳۱ مکان سرپوشیده با نام رواق در اطراف روضه منوره حرم مطهر امام رضا(ع) وجود دارد که ۱۰ رواق آن پس از انقلاب اسلامی و بیشتر آنها با معماری اسلامی و هنر آیینه کاری در سقف، در و دیوارها ساخته و تزئین شده اند. از این تعداد ۱۱ رواق به صورت تخخصس به خواهران اختصاص پیدا کرده است.
رواق‌هایی چون دارالحکمه، دارالضیافه، دارالفیض، حاتم‌خانی، توحیدخانه، دارالشرف، دارالشکر، الله‌وردی‌خان، دارالسعاده، رواق حضرت معصومه(س) و رواق حضرت زهرا(س) با کاربری عبادی و زیارتی مخصوص بانوان در نظر گرفته شده است.
برگزاری حلقه های معرفت، جزءخوانی و محفل انس با قرآن، پاسخگویی به پرسشهای دینی، زمزمه احکام و آموزش قرآنی کودکان دختر از جمله برنامه هایی است که در طول شبانه روز برای بانون در این رواق‌ها برگزار می شود.
در این رواق‌ها بانوان همراه بچه‌هایشان عبادت می‌کنند. آرامشی که در این رواق‌هاست باعث می‌شود بانوان با طیب خاطر ساعت‌ها در حرم باشند. میزبانی خدمه خواهر، فراهم آوردن امکانات رفاهی بیشتر و نیز تنوع و کیفیت بالای برنامه‌های فرهنگی در این رواق‌ها نقش موثری در خدمت‌رسانی به بانوان ایفا کرده است.
میزبانی خدمه خواهر
در حال حاضر تمامی امور خدمتی در رواق‌ها، کفشداری‌ها و فضاهای زیارتی ویژه بانوان زائر در حرم مطهر رضوی به خواهران خدمه محول شده است. این بخش پس از موافقت شهید رئیسی از تاریخ ۱۳ آبان سال ۱۳۹۵ راه‌اندازی و هم اکنون زیر نظر مدیریت امور خدمه حرم مطهر رضوی انجام وظیفه می‌کند.
این خدمت با کفشداری شروع شد و پس از آن با توجه به ظرفیت و نیازهای موجود، اکثر خدمات رواق‌های خواهران نیز به خانم‌های خدمه سپرده شد. ۱۳ آبان‌ماه ۹۵ کفشداری شماره ۱ و ۲ در رواق دارالولایه افتتاح شد.
پس از آن کفشداری شماره ۶ و سپس ۵ در دارالحکمه راه‌اندازی شد و اینک امور کفشداری بانوان در کفشداری‌های شماره ۱/۶، ۹، ۱۷ و۲۰ به ترتیب در رواق‌های دارالحکمه، دارالولایه، امام خمینی(ره) و رواق حضرت زهرا(س) به عهده خدمه خواهراست. در حال حاضر ۲ هزار خدمه خواهر در ۱۶ شیفت ۱۲ ساعته به بانوان خدمت می‌کنند که ۲۴۳ نفر از آنان تاکنون توانسته‌اند حکم تشرفی خدمت را دریافت کنند.
خدمه خواهر علاوه بر خدمت کفشداری، خدمت تطهیر در رواق‌های حضرت زهرا(س) و حضرت معصومه(س) و نیز رواق‌های مرکزی ویژه بانوان در مجاورت روضه منوره را برعهده دارند.
همچنین خدمات انواریاری، مهریاری، جمع‌آوری و چینش صندلی‌های همراه، تنظیف و غباررویی در رواق‌های مرکزی و زیرزمینی ویژه بانوان ونیز سقایی رواق امام خمینی «ره» و خدمات نماز در صحن‌های مرکزی حرم مطهر به خدمه خواهر واگذار شده است.
خدمات مراسم اعتکاف بانوان در حرم مطهر و مسجدهای وابسته، انتظامات چایخانه صحن قدس، خدمت‌رسانی به بانوان در ایستگاه‌های زائران پیاده در دهه آخر صفر نیز از دیگر مسئولیت‌های بانوان خدمه است.
وضوخانه‌هایی برای بانوان
راه‌اندازی وضوخانه‌هایی با پوشش مناسب در صحن‌ها، یکی دیگر از خدماتی است که به منظور تسهیل در زیارت بانوان به آن توجه شده است. احداث وضوخانه‌هایی در ورودی صحن جامع رضوی به صحن قدس، ورودی صحن کوثر به صحن جامع رضوی، داخل صحن انقلاب، پشت مقبره شیخ طبرسی، بست شیخ بهایی و جنب مقبره پیرپالان دوز به رفاه بانوان در زیارت، کمک مهمی کرده است.
مادران و کودکان در آرامش
پس از برنامه‌ریزی برای بازی کودکان در بخش‌هایی همچون مهدالرضای حرم مطهر، این نیاز احساس شد تا امکانی نیز جهت تامین رفاه مادران شیرده و نوزادان آنان در حرم مطهر نیز فراهم شود. به این ترتیب خدمت ارائه کالسکه در بخش امانات ویلچر ورودی‌های حرم مطهر افزوده شد و مکان‌هایی در دفاتر امور پیدا شدگان حرم رضوی برای شیردهی مادران و تعویض لباس و پوشک کودکان آنان اختصاص یافت.
با توجه به وجود دوربین‌های مدار بسته حرم مطهر و نیز شلوغی رفت‌وآمد در صحن‌ها و رواق‌ها، مادران جهت دریافت خدمات مادر و کودک به دفاتر مربوطه در باب‌الرضا، ورودی طوسی، دارالحجه و صحن انقلاب و کوثر هدایت می‌شوند.
از ابتدای سال ۹۸ تاکنون ۱۵۸۸ مادر به منظور شیردهی و۳۸۳ مادر نیز برای تعویض پوشک و لباس نوزاد خود در دفاتر حاضر شده‌اند. همچنین در مواقع اضطرار به مادران پوشک، شیرخشک، آب جوش و لباس اهدا می‌شود.
خدمات فرهنگی به بانوان
رواق‌های حضرت زهرا(س)، حضرت معصومه(س)، دارالحکمه، دارالحجه و رواق امام خمینی(ره) میزبان حلقه‌های معرفت برای بانوانی است که می‌خواهند از جلسات پرسش و پاسخ کارشناسان اداره پاسخگویی حرم مطهر بهره ببرند.
همچنین جلسات سخنرانی پرسمان دینی نیز هر پنجشنبه بعدازظهر در رواق حضرت زهرا «س» تشکیل و درآن جوایز متبرکی به برندگان مسابقه پرسمان اهدا می‌شود.
علاوه بر این جلسات، مرکز امور بانوان آستان قدس رضوی نیز از تابستان سال گذشته در مناسبت‌های مختلفی همچون دهه کرامت، مسابقه کتابخوانی گلپوش را در رواق حضرت زهرا «س» برگزار می کند.
پاسخگویی به سوالات شرعی بانوان نیز خدمت فرهنگی دیگری از اداره پاسخگویی حرم مطهر است که در دفاتر پاسخگویی صحن جمهوری، انقلاب، آزادی و رواق های حضرت زهرا «س»، دارالحجه، دارالمرحمه و پایگاه شهید هاشمی نژاد انجام می‌شود.
در حال حاضر نیز متقاضیان خدمت در بخش خواهران خدمه بارگاه امام هشتم(ع) می‌توانند با مراجعه به مرکز امور خادمین آستان قدس رضوی(واقع در صحن غدیر حرم مطهر) از نحوه نام نویسی اطلاع حاصل کرده و در صورتی که واجد شرایط باشند، مطابق ضوابط و پس از طی کردن مراحل اداری، سازمانی و گزینش، انتخاب و توفیق خدمت در حرم مطهر حضرت ثامن الائمه(ع) برای آنان حاصل خواهد شد.
منبع: شبستان
نظر شما