چالش‌های آموزش و پرورش ایران چیست؟

سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) 21 تا 27 آوریل 2013 (هفته اول اردیبهشت 1392) را، هفته جهانی آموزش برای همه اعلام کرده است. در سال 2000 در شهر داکار پایتخت کشور افریقایی سنگال، 164 کشور جهان از جمله کشور ما ایران، همراه با تعدادی از سازمان‌های دولتی و غیردولتی متعهد شدند تا سال 2015 اقدامات جدیدی را در کشورهای خود در زمینه دسترسی به امکانات آموزشی متناسب و با کیفیت برای کودکان، جوانان و بزرگسالان فراهم کنند. تنها دو سال به پایان این دوره 15 ساله باقی مانده است و هنوز معلوم نیست که این برنامه توانسته است به اهداف خود برسد؟
هدف از بزرگداشت این هفته، جلب توجه بیشتر افکار عمومی و بسیج حمایت‌های مالی و سیاسی برای دستیابی به اهداف برنامه آموزش برای همه تا سال 2015 است. "هرکودک نیازمند یک معلم است". این شعار امسال یونسکو برای تحقق اهداف آموزش برای همه است. منظور از این شعار این نیست که تعداد کودکان و معلمان برابر شود.
دلیل انتخاب این شعار، اهمیت برخورداری همه انسانها از آموزش با تاکید بر نقش اساسی معلمان در ارتقای کیفی آموزش است. کمبود معلم در برخی کشورهای فقیر و حاشیه ای دنیا و کمبود معلم آموزش دیده و حرفه ای در کشورهای در حال توسعه دو چالش عمده است . برای تحقق آموزش برای همه، لازم است که تا سال 2015، شش میلیون و 800 هزار معلم جدید آموزش ببینند و در مناطق فقیر و حاشیه ای دنیا به کار گمارده شوند.
یونسکو، آموزش را یک حق انسانی می‌داند. حق آموزش در اعلامیه جهانی حقوق بشر و در اسناد یونسکو مورد تاکید قرار گرفته است. توجه یونسکو به مقوله "آموزش برای همه " از سال 1946 آغاز شد، هنگامی که 46 کشور جهان از جمله ایران، اساسنامه یونسکو را در سازمان ملل متحد امضا کردند. مطابق این اساسنامه همه انسان‌ها باید از آموزش پایه برخوردار شوند. سند داکار ادامه این راه و تاکید برآن است.
گروه های هدف مورد نظر در سند داکار عبارتند از: کودکان 3 تا 6 ساله ( آموزش های پیش از دبستان) ، کودکان 6 تا 14 ساله (آموزش رسمی دوره های ابتدایی و راهنمایی ) و بزرگسالان بیسواد. بر اساس سند داکار مشارکت جامعه مدنی و بخش خصوصی برای تحقق اهداف آموزش برای همه، ضروری است. کودکان محروم و نیازمند، کودکان اقلیت های قومی، همه دختران و کودکان کار در همه جای دنیا باید به آموزش ابتدایی اجباری و با کیفیت خوب دسترسی داشته باشند. زمینه دسترسی جوانان به آموزش مناسب و دوره های ویژه مهارتی فراهم شود. بزرگسالان به ویژه زنان به پیشرفت 50 درصدی در سوح مختلف سوادآموزی تا سال 2015 نائل شوند. تبعیض جنسیتی در تمامی سطوح آموزشی تا سال 2015 برداشته شود و جنبه های کیفی آموزش مورد توجه قرارگیرد. دولت ها تعهد دارند که برای تحقق برنامه آموزش برای همه، منابع و امکانات کافی فراهم کنند.
شعار امسال هفته جهانی آموزش برای همه بر نقش معلم در آموزش و پرورش کودکان تاکید می کند. آموزش و پرورش کشورهای مختلف در زمینه نیروی انسانی با چالش های متفاوتی مواجه هستند. در کشورهای فقیر و پیرامونی، به دلیل کمبود اعتبارات آموزش و پرورش، معلم به اندازه کافی جذب نمی شود و آن تعداد از معلمانی که در مدارس به کارگرفته می شوند، دوره های تخصصی لازم را نگذرانده اند. در اغلب کشورهای فقیر و در حال توسعه، حقوق معلمان کم و انگیزه و تعهد شغلی و بهره وری آنها پایین است.
معلمان فقیر ، آموزش ندیده و بی انگیزه، هرگز نمی توانند کیفیت آموزش را تضمین کنند. بر اساس یک درک غیرتخصصی، ضعیف‌ترین و کم سوادترین معلمان در دوره ابتدایی به کار گرفته می شوند درحالی که مطابق اصول تعلیم و تربیت، باید از بهترین و آموزش دیده ترین معلمها در دبستانها استفاده شود.
در کشورهای کمتر توسعه یافته به دلایل فرهنگی، مردان و زنان در انتخاب شغل معلمی از فرصت های برابر برخوردار نیستند و به همین دلیل یونسکو خواستار ایجاد فرصت های برابر برای زنان و مردان در انتخاب شغل معلمی است. آنچه که امسال یونسکو بر آنها تاکید می کند مجموعه ای از این موضوعات مرتبط با هم است.
موضوع مهم دیگر توان پاسخگویی معلمان به چالش‌های قرن بیست و یکمی است. نظام های آموزش و پرورش حتی در جهان توسعه یافته، دانش آموزان و دانشجویان را اغلب متناسب با نیازهای صنعتی و بازار کار تربیت می کنند. در حالی که وظیفه آموزش و پرورش تربیت انسانهای خلاق و کارآفرین است که مهارت های زندگی در جامعه پیچیده امروز را آموخته باشد. آموزش هم در محتوا و هم در شکل دچار تحول شده است.
تکنولوژی های ارتباطی جدید دیوار بین آموزش های خانه و مدرسه را از میان برداشته اند و انحصار نظام آموزشی شکسته شده است. یادگیری با محوریت دانش آموز و دانشجو در کشورهای توسعه یافته، به تدریج جایگزین یاددهی با محوریت معلم و استاد می شود. حفاظت از محیط زیست، همزیستی با انسانهای دیگر، دفاع از صلح، پای بندی به رعایت حقوق بشر، طراحی سوال، تفکر انتقادی و تعامل با دیگران از جمله نیازهای جدید جوامع انسانی است که به تدریج جای خود را در نظام های آموزشی باز می کنند.
نظام های آموزشی، حتی در پیشرفته ترین جوامع خصلتی محافظه کارانه دارند و در مقابل تغییرات مقاومت می کنند. اما سرانجام جامعه، گرایش ها و نیازهای جدید را بر سیستم آموزش و پرورش تحمیل می کند. شکاف بین نیازهای دانش آموزان و میل نظام های آموزشی به ایستایی در برابر تغییر، یکی از چالش های آموزش و پرورش در همه جای دنیا است. آیا می توان از این مقدمات نتیجه گرفت که نقش معلم در مدرسه کمرنگ شده و شغل معلمی آینده ای ندارد؟ به نظر می رسد هیچ چیز نمی تواند جای معلم را بگیرد، اما مفهوم سنتی معلم با چالش اساسی مواجه است و معلمان باید خود را با شرایط چدید تطبیق دهند. مقاومت معلمان در برابر موج تغییرات، ایستادگی سامورایی ها در برابر تغییرات در جامعه ژاپن یا مقاومت سرخ پوستان آمریکایی در برابر مهاجرانی که به مراتب از آنها قوی تر بودند را تداعی می کند.
آموزش و پرورش ایران در ارتباط با شعار امسال یونسکو در هفته آموزش برای همه، با چه چالش هایی مواجه است؟ آموزش و پرورش ما با کمبود معلم مواجه نیست، بلکه با توزیع نامناسب معلمان مواجه است که باعث ایجاد نیروی مازاد در مناطق برخوردار و کمبود معلم در برخی مناطق محروم شده است. سیاست های استخدامی این وزارتخانه نتوانسته تا کنون این معضل را حل کند. آموزش و پرورش در زمینه کیفیت آموزشی دچار مشکل است و بخشی از ضعف کیفیت آموزشی، به چگونگی جذب ، آموزش و نگهداشت معلمان برمی گردد.
اغلب معلمان آموزش های لازم برای حرفه معلمی را ندیده اند و در طول خدمت به ندرت در کلاس های ضمن خدمت، اطلاعات و دانش و روشهای آموزشی خود را بازنگری و اصلاح کرده اند. انگیزه شغلی معلمان و دلبستگی حرفه ای آنها ، پایین است. معلمان در دفتر مدرسه و حتی در کلاس های درس مستقیم و غیر مستقیم نارضایتی خود را از اوضاع معیشتی ابراز می کنند.
اغلب معلمان حقوق و مزایای پایین را عامل بی انگیزگی خود معرفی می کنند. یکی از جنبه های متناقض، نسبت هزینه های پرسنلی به سایر هزینه ها در بودجه وزارت آموزش و پرورش است. به طور متوسط در ده سال گذشته 90 درصد اعتبارات وزارتخانه صرف پرداخت حقوق و مزایای پرسنل شده است. با این وجود پرسنل آموزش و پرورش حقوق و مزایای خود را به هیچ وجه کافی نمی دانند و دائما خود را با کارکنان دیگر دولت مقایسه کرده و احساس تبعیض آنها را رنج می دهد.