ردپای مسکو در بروز شعله‌های آتش در قره‌باغ

ظرف دو روز گذشته با نقض آتش بس از سوی نیروهای نظامی ارمنستان برای نخستین بار درطول 22سال پس از آغاز آتش بس مورد توافق بیشکک، حجم درگیرها گسترده تر و میزان تلفات ناشی ازآن بیشتر از نقض آتش بسهاي متناوب پیشین شده است. این درگیری در شرایطی رخ داده است که روسیه بخش عمده ای از توان هوایی خود را از سوریه خارج ساخته، مذاکرات صلح سوریه با یک گام به پیش، چند گام به پس ادامه دارد.

رئیس جمهور آذربایجان پس از چندسال برای شرکت در نشست امنیت هسته ای به آمریکا دعوت و با مقامات آمریکایی دیدار نموده است. بحران در اوکراین با دخالت روسیه کم وبیش ادامه دارد. مناطق اشغالی گرجستان (آبخازيا واوستياي جنوبی به ظاهر مستقل شده) توسط روسیه کماکان بلاتکلیف است و تنش در روابط ترکیه و روسیه پس از سقوط جنگنده روسی توسط جنگنده ترکيه به قوت خود باقیست.

آخرین اخبارحاکی از آن است که طبق اظهارات رئیس جمهوری ارمنستان 18 سرباز ارمنی به دست نیروهای جمهوری آذربایجان کشته شده اند. در مقابل، وزارت دفاع جمهوری آذربایجان نیز در بیانیه ای اعلام کرد، 12 سرباز این کشور به دست نیروهای ارمنستان کشته شده اند. این بیانیه همچنین از تصرف 2 ارتفاع راهبردی و یک روستا در منطقه قره باغ از سوی نیروهای جمهوری آذربایجان خبر داد.

در همین راستا و با ادامه تنشها، گروه مینسک وابسته به سازمان امنیت و همکاری اروپا با ابراز نگرانی از افزایش تنشها میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، خواستار توقف درگیری نظامی دو کشور در منطقه قره باغ شده است. روسای گروه مینسک با انتشار بیانیه ای مشترک، استفاده از زور در منطقه قره باغ را به شدت محکوم و از کشته شدن انسانها، از جمله افراد غیرمسلح در این منطقه ابراز تاسف کردند.

در بیانیه مشترک سران گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا شامل روسیه، فرانسه و آمریکا درباره درگیری اخیر جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره باغ آمده است: «سران گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا از اخبار مربوط به نقض عمده آتش بس در منطقه قره باغ که در نقاط حائل رخ داده، به شدت نگران شده اند».

از آنجا که روسیه نقش اصلی را در اشغال بیست درصد اراضی آذربایجان و حفظ وضع موجود ایفا کرده است، میتوان تصور کرد که نقض آتش بس در برخی جبهه های منطقه قره باغ و وقوع درگیری شدید دراین منطقه، با تحريک ارمنستان از سوی روسیه صورت می گیرد. درواقع کرملین از ارمنستان و اراضی اشغالی آذربایجان و ارامنه قره باغ درطول 25 سال اخیر به عنوان ابزاری برای حفظ و تقویت حضور خود در قفقاز جنوبی استفاده کرده است.

در مقطع کنونی به دلیل همراهی باکو با آنکارا پس از سقوط جنگنده اش توسط ترکیه و سفر اخیر الهام عليف به ترکیه متعاقب به تاخیر افتادن دیدار اردوغان از باکو در پی انفجارهای اخیر درآنکارا و مناطق کردنشین ترکیه، مسکو با قرارگرفتن در پشت صحنه این درگیریها چند هدف را پی گرفته است:

از يکسو قصد تذکر به باکو را دارد تا در شرایط تنش میان روسیه و ترکیه به سوی ترکیه نرود.

از سوی دیگر درشرايطی بخش مهمی از توان هوایی خود را از سوریه خارج نموده، برخورداری از اهرم قره باغ را به رخ غرب و ترکيه بکشد و ازدیگر سو به آذربایجان این پیام را بدهد که در صورت عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا میتواند زمينه آزادسازی بخش عمده ای از اراضی اشغال شده این کشور توسط ارمنستان را فراهم کند و درغیر اینصورت میتواند به روند تشدید بحران کمک کند.

لازم به ذکراست که پس از تحریم ترکیه توسط روسیه، باکو امکان استفاده از مسیر زمینی و دريايي خود را برای تريلرهاي ترکیه ای جهت رسیدن به آسیای مرکزي تسهیل کرده بود که این امر نیز موجب ناخرسندی کرملین شده بود. ترکها از مسير گرجستان، آذربایجان و دریای خزر راهی آسیای میانه شدند، پیشتر ناتو نیز ازاین مسیر استفاده کرده بود، درمجموع روسیه ازهمگرايي آذربایجان با غرب خشنود نیست.

واقعیت اینست که روسیه در عالم همسایگی در اکثر مناطق شوروی سابق نقاط بحران زا ایجاد کرده واز آنها بهره برداری میکند. البته اگر باکو و دیگر کشورهای مشترک المنافع رویکرد روسگرايانه اتخاذ کنند مسکو دست از بحران زایی برخواهد داشت.

مسکو از سال 2008 نیز برای گرجستان هم مشکل آبخازيا و اوستيای جنوبی را ایجاد نموده و این مناطق را تحت بازی استقلال خواهانه آنها اعلام نشده به خاک روسیه ملحق کرده است. در ملداوی هم بحران منطقه دنيستر و برای اوکراین هم کریمه و شرق اوکراین را ایجاد کرده است. مسکو از این کشورها میخواهد وارد اتحادیه اقتصادی اورآسيا که نوعی شبه شوروی است شوند ولی این کشورها امتناع میکنند و اکثرآنها مسیر همگرایی با غرب وساختارهای سیاسی و اقتصادی وابسته به آن را پی میگیرند.

از دلایل دیگری که برای تنش کنونی درمنطقه پيرامونی قره باغ میتوان برشمرد این است که روسیه از ارمنستان علیه ترکیه استفاده میکند و ارمنیهای سوریه و نیروهای و.ک.ک را در قره باغ اسکان میدهد و از آنها علیه ترکیه بهره برداری میکند.

درگیریها تا چه زمانی ادامه دارد؟

به نظر میرسد درگيرهای اخیر در جبهه های منطقه قره باغ به درازا نخواهد کشید؛ زيرا براساس آتش بس سال 1994 که سندش با همکاری گروه مينسک در بیشکک امضا شد، بحران قره باغ باید توسط این گروه وبا همکاري طرفین درگیر حل و فصل شود.

ازسوی دیگر این بحران، به کارت بازی قدرتهای بزرگ تبدیل شده لذا روسیه هم که خود موجد آن است، دنبال سهم خود است وقرار نیست آذربایجان به پیروزیهای موثری که منجر به آزاد سازی 20 درصد خاک آشغال شده اش گردد دست پیدا کند.

ازطرفی بازی جدید روسیه در قره باغ از باب تنش موجود میان روسیه و ترکیه هم قابل توجه است. لذا در شرایطی که روسیه دراین راستا به ارمنستان نیاز دارد موجب ناخرسندی این کشور نمیشود. البته ازآنجا که روسیه آماده است در صورت عضویت آذربایجان در اتحادیه اقتصادی آور آسیا، در زمینه بازگشت بخشی زیادی از اراضی اشغال شده این کشور غیر از قره باغ کوهستانی و لاچين به آذربایجان مساعدت کند، محتمل است در این بازی این هدف را نیز مد نظر داشته باشد.

اما در این میان واکنشهای اعمالی و نه اعلامی آمریکا و اروپا درشرايط جدید از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود.
طبق معمول گذشته ترکیه درقبال درگيرهاي دوروز اخير به صورت آشکار از آذربایجان حمایت کرد و روابط عمیق دو کشور گویای علت چنین حمایتی است.هرچند که بعید به نظرمیرسد این حمایتها منجر به اقدام نظامی علیه ارمنستان به نفع آذربایجان گردد.

حمایت تلویحی باکو از آنکارا در قبال تنش با مسکو نیز حاکی از روابط نزدیک باکو -آنکاراست. البته انگیزه سیاسی باکو در محور های اقتصادی نمود دارد و اساساً روابط ترکیه و آذربایجان قابل مقایسه با روابط این کشور با روسیه نیست. آذربایجان ترکیه را متحد استراتژيک خود میداند و در همه زمینه ها از جمله نظامي و امنیتی با این کشور همکاری موثر دارد .درحالیکه با روسیه مجبور به داشتن روابط است، در آذربابجان اکثریت مردم ومسئولان روسیه را مسبب اصلی اشغال خاکشان توسط ارمنستان میدانند.

الهام عليف در ماجرای گولنيستها دردسامبر2013 و پس از آن در تصفیه افراد وابسته به گولن با اردوغان کاملا همکاری کرد و در موضوع سوریه موضع بینابینی اتخاذ کرد. به هرحال وزن آذربایجان اقتضا میکند که محتاطانه رفتار کند اما این به معنی دور بودن از ترکيه و تمایل به سوی رقبای ترکیه از جمله روسیه نیست. ترکیه هم صراحتا از مواضع باکو در قبال اشغال اراضی اش حمایت میکند و برقراری روابط با ارمنستان را منوط به حل بحران قره باغ به نفع آذربایجان کرده است؛ هرچند که ترکیه با ارمنستان در رابطه با ادعای نسل کشی ارامنه توسط عثمانيها در آوریل 1915 و ادعای ارضی ارمنستان بر آغری داغ ترکیه مشکل دارند ولی ترکیه به خوبی در آذربایجان جا انداخته که حامی این کشور است.

برآیند

روند تحولات پسا شوروی و رفتارهای مسکو حکايت از آن دارد که اقدامات سلبی روسیه در کشورهای پیرامون نخواهد توانست موجب احیای مجموعه ای شبیه اتحاد شوروی سابق گردد. اتحادیه اقتصادی اورآسيا نيز که در همین راستا از سوی پوتین راه اندازی شده ودر قفقاز جنوبی تنها ارمنستانِ جبرا به عضویت آن درآمده، به دلایل متعدد اقتصادی، سیاسی و بین المللی نخواهد توانست به سرانجام نهايی برسد.

تلاشهای سلبی روسیه در منطقه نیز صرفا هزینه های زیادی برروسیه تحمیل میکند و دستاورد مورد انتظار مسکو را دربر نداشته و لذا روسیه مجبور است درحد توان خود و با درنظر داشتن مشکلات داخلی اش دست به اقدامات ایجابی در منطقه بزند تا بتواند به سهمی که شایسته آنست نايل گردد.

اگر مسکو آتش هايي که در کشورهای پیرامون ازجمله در آذربایجان، گرجستان، اوکراین، برافروخته، مهارنکند، درآینده شاهد سرایت شعله های این آتشها به درون روسیه که بستر تاريخي و آتش زيرخاکستر آن در قفقاز شمالی ودرمناطق مسلمان نشین چچن،اینگوش، داغستان و ...وجود دارد، سرایت خواهد کرد که میتواند تبعات جبران ناپذیری برای این کشور در پی داشته باشد.