متوسّم از ریشۀ «وسم» به معنای اثر گذاردن است و به کسی گفته می‌شود که از کم‌ترین اثر به واقعیت‌ها پی ببرد.۱ علامه محمدحسین طباطبایی در تفسیر المیزان توسّم را به معنای منتقل شدن از ظاهر چیزی به باطن آن دانسته است.۲ قرآن کریم بارها پس از بیان سرگذشت اقوام گذشته یا ذکر حوادث گوناگون، تأکید بر نشانه بودن این ماجراها می‌نماید. نشانه‌هایی برای گروه مؤمنان، نشانه‌هایی برای کسانی که تعقل می‌کنند، نشانه‌هایی برای متفکران، نشانه‌هایی برای خردمندان و چنین تعابیری که در هر کجا با ماجرای ذکر شده متناسب‌اند. در یکی از این موارد که مربوط به سرگذشت قوم لوط در سورۀ حجر است نیز خداوند طبق سنت خویش عمل میکند و در دو آیه یادآوری می‌نماید که در این داستان‌ها، برای دو گروه نشانه‌هایی است؛ نخست گروه هوشیاران: اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلمُتوَسِّمینَ۳، و سپس گروه مؤمنان: اِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِلمُؤمِنین۴. کلمۀ متوسم، همین یک بار در قرآن به‌کار گرفته شده است و معنای ظریفی دارد. در این نوشتار قدری در معنای این واژه دقیق می‌شویم.
متوسّم به فرد هوشیار و بافراستی گفته می‌شود که از دیدن کوچک‌ترین نشانه‌ها، پی به امور اصلی و حقایقشان می‌برد. شاید بتوان توسّم را به نوعی ذکاوت تعریف نمود که قدرت دقت در نشانه‌ها و تشخیص ارتباط میان آن‌ها را به فرد می‌دهد. فرد متوسّم با بهره‌گیری از دقت و حساسیت در علامت‌ها و ظرائف، به چیزهایی که از نظر دیگر افراد پنهان و نامعلوم‌اند، دست می‌یابد. «آن‌ها با بینش مخصوص خود از هر علامتی جریانی را کشف می‌کنند و از هر اشاره‌ای حقیقتی و از هر نکته‌ای مطلب مهم و آموزنده‌ای را.»۵ پیامبر صلی‌الله می‌فرمایند: «اِنَّ لِلهِ عِباداً یَعرِفُونَ النّاس بِالتَّوَسُّم. خداوند بندگانی دارد که مردم را با هوشیاری خاص خود می‌شناسند.»۶
مؤمنان تیزهوش قرآن را نیز از نظرگاه هوشیاری و بصیرت می‌نگرند. هر نشانه و اشاره‌ای دیدۀ تیزبین آن‌ها را به مقصود می‌رساند و کم‌ترین ظرافت‌ها و آثار، کاشف از واقعیت امور برای ایشان است. در روایتی از امام باقر علیه‌السلام نقل شده است که از ایشان دربارۀ تفسیر آیۀ «اِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیاتٍ لِلمُتوَسِّمِینَ» سوال کردند، ایشان فرمودند: «منظور امت اسلام است. رسول‌الله صلی‌الله فرمود: از فراست مؤمن بپرهیزید، چراکه او با نور خدا می‌بیند.»۷ در واقع متوسّمین گروهی از مؤمنان هستند که به اندازۀ ایمان و روشن‌بینی خویش با نور خدا می‌بینند و به باطن افراد و اشیاء پی می‌برند. «هر کس با صداقت با خدا رفتار کند، خداوند نور فراست و زیرکی به او می‌دهد تا همۀ شگفتی‌های دنیا را با آن ببیند.»۸ «مؤمنان راستین، متوسّم هستند. یعنی بافراست، سریع‌الانتقال و کاملاً هوشیار.»۹
شاید به همین دلیل باشد که در آیۀ اول می‌فرماید در این ماجرا، نشانه‌هایی (آیات) برای متوسّمین است. و در دو آیۀ بعد می‌فرماید نشانه‌ای (آیة) برای مؤمنین. برای مؤمنان باهوش در حوادث و اشیاء، نشانه‌هایی نهفته است و برای مؤمنان عادی، نشانه. متوسّم نه تنها علامت‌ها را می‌بیند، بلکه از این ظواهر به حقایق امور پی می‌برد و ارتباط علامت‌ها و آثار با یکدیگر را درک میکند. به‌این‌وسیله است که مؤمن متوسّم قدرت آینده‌نگری و پیش‌بینی و برنامه‌ریزی را پیدا میکند. امام علی علیه‌السلام در حکمت ۳۰۹ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «از گمان افراد باایمان بر حذر باشید، چراکه خداوند حق را بر زبان آن‌ها قرار داده است.»۱۰
این هوشیاری و فراست، خود درجات و مراتبی نیز دارد. از آن‌جایی که پیامبر صلی‌الله و ائمه معصومین علیهم‌السلام مصداق تمام و کمال مؤمنان هستند، بنابراین بالاترین مرتبۀ توسّم نیز از آن ایشان است. همان‌طور که در روایتی از امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌خوانیم، ایشان می‌فرمایند: «متوسّم، پیامبر صلی‌الله بود، و من بعد از او، و سپس امامان از دودمان من.»۱۱
شخصی به امام صادق علیه‌السلام گفت: مسئله‌ای دارم. حضرت فرمودند: «آیا می‌خواهی قبل از آن‌که سوال کنی بگویم سوالت چیست؟ آن شخص با تعجب پرسید: از کجا می‌دانید که در ذهنم چیست؟ حضرت فرمودند: بالتوسّم. و آن‌گاه این آیه را تلاوت کردند؛ اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلمُتوَسِّمینَ.»۱۲
_____________________________________
۱. تفسیر نورالثقلین
۲. تفسیر المیزان، آیۀ ۷۵ سورۀ حجر
۳. به‌درستی که در این ماجرا برای مردم فهمیده و باهوش نشانه‌هایی است. / آیۀ ۷۵ سورۀ حجر
۴. به‌درستی که در این ماجرا برای مؤمنین نشانه‌ای است. / آیۀ ۷۷ سورۀ حجر
۵. تفسیر نمونه، آیۀ ۷۵ سورۀ حجر
۶. الدر المنثور، ج۴، ص۱۰۳. به نقل از کتاب سلمان فارسی استان‌دار مداین
۷. همان
۸. ارشاد القلوب، ج۱، ص۳۵۲. به نقل از مقالۀ جایگاه آینده‌پژوهی در آیات و روایات، محمود واعظی و زینب‌سادات قوام
۹. تفسیر نمونه، آیۀ ۷۵ سورۀ حجر
۱۰. اِتَّقُوا ظُنُونَ المُؤمِنینَ فِإِنَّ اللهَ تَعَالی جَعَل الحَقَّ عَلَی اَلسِنَتِهِم.
۱۱. تفسیر نمونه، آیۀ ۷۵ سورۀ حجر
۱۲. نورالثقلین
نظر شما