که چرا غافل از احوال دل خویشتنم

لهو و لعب از واژه‌هایی هستند که بارها در ادبیات قرآن‌کریم برای وصف زندگی دنیا و مذمت آن به کار گرفته شده‌اند. گاهی از مصادیق آن‌ها نیز به اموری اشاره شده است که زمینه‌ساز گرفتار آمدن در دام لهو و لعب هستند. اما باید دانست که این مصادیق و زمینه‌ها، نمونه‌ها (و البته نمونه‌هایی مهم) هستند که خداوند آن‌ها را برای مردمان بیان می‌دارد. بنابراین با کشف و توجه به معنای لهو و لعب در ادبیات قرآن‌کریم، می‌توان درک کلی و روشن‌تری از چیستی آن دو و در نتیجه چرایی مذمت آن‌ها داشت. تا به این‌ترتیب بتوان امور زندگی خویش را با التفات به این مفاهیم، بازشناخت و به شکل صحیح مدیریت نمود.

لهو؛ بازداشتن از حقیقت
لهو به معنای هر چیز و کار بیهوده‌ای است که انسان را از کار مهم و مفیدش بازدارد و به خود مشغول سازد.۱ وَ مَا هذِهِ الحَیاةُ الدُّنیا اِلّا لَهوٌ وَ لَعِبٌ.۲ بنابراین قرآن می‌فرماید یکی از مصادیق لهو، زندگی مادی دنیا است. زیرا آدمی را با زرق و برق و آرایش فانی و فریبندۀ خود، از زندگی باقی و دائمی بازمی‌دارد و به خود مشغول و سرگرم می‌سازد.۳ خوشی‌ها و ناخوشی‌های دنیا نه‌تنها دائمی نیستند، بلکه همواره خوشی‌هایش نیز با ناخوشی درآمیخته و توأم‌اند. همین که بدانیم خوشی امروز، تمام‌شدنی است، آن خوشی را با ناخوشی همراه می‌کند. وَ اِنَّ الدّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الحَیَوانُ.۴ و اما زندگی آخرت است که مصداق حقیقی حیات است. آخرت، عالم باقی است، پس هر کمالی در آن دائمی و مطلق است. زندگی آخرت، انسان را از هیچ چیز مهم‌تری وانمی‌دارد. چراکه مهم‌تر از آن نیست. بنابراین حیات اخروی، حیات به معنای حقیقی کلمه است.۵ لَو کانُوا یَعلَمُونَ.۶ انتهای آیه با اشارۀ لطیفی نشان می‌دهد که آدمی اگر دانا باشد، خود این امر را تأیید خواهد نمود.

لعب؛ دل‌بستن به مجاز
در سورۀ حدید خداوند زندگی دنیا را این‌چنین تعریف می‌کند و می‌فرماید: اِعلَمُوا اَنَّمَا الحَیاةُ الدُّنیا لَعِبٌ وَ لَهوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرُ بَینَکُم وَ تَکاثُرٌ فِی الاَموالِ و الاَولادِ.۷ لعب، به معنای کار یا کارهای منظم و باقاعده‌ای است که البته این نظم و قاعده تنها در عالَم خیال معنا دارد. هدف این کارها نیز مانند بازی‌های کودکان خیالی‌ است.۸ در بازی‌های کودکانه قانون و قاعده‌ای برقرار است که تنها در همان عالَم بازی معنا دارد و پس از آن، از بین می‌رود. غرض آن‌ها نیز از این بازی‌ها خیالی و موهوم است. خداوند می‌فرماید زندگی دنیا، لعب است. «زیرا فانی و زودگذر است، چنان‌که بازی‌ها این‌طورند. عده‌ای بچه با شور و هیجان عجیبی یک بازی را شروع می‌کنند و خیلی زود از آن سیر شده و از هم جدا می‌شوند.»۹ اندکی بعد دیگر خبری از بازی و قوانین و اعتبارات آن نیست. کسی که در بازی رئیس شده بود، اکنون دیگر رئیس نیست و حتی خود نیز می‌دانَد که تنها نقش ریاست را بازی کرده است. زندگی دنیا نیز چنین است. مال و مقام و تمامی مناصب دنیایی همگی عمر معینی دارند و دیری نمی‌پایَد که از بین می‌روند. وَ مَا الحَیاةُ الدُّنیا اِلّا مَتاعُ الغُرُورِ.۱۰ هرچه در این زندگی دنیایی است، جز بهره‌ای اندک نیست. اما کسانی که به دنیا و اعتبارات آن دل‌بسته باشند، با آن‌ها فریب خورده و بازی می‌خورَند. «غافلان بی‌هدف، بازی را شغل خود قرار می‌دهند.»۱۱

لهو و لعب
از آن‌چه گفته شد روشن می‌شود اولاً هر عاملی که انسان را از هدف اصلی و اصیل خود بازدارد، لهو خوانده می‌شود. و ثانیاً به هر کار بیهوده‌ای که هدف حقیقی نداشته باشد، لعب می‌گویند.

بنابراین لهو، جنبۀ بازدارندگی از حقیقت را نشان می‌دهد. چنان‌که خداوند در سورۀ منافقون می‌فرماید: یَا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لاتُلهِکُم اَموالُکُم وَ اَولادُکُم عَن ذِکرِ اللهِ وَ مَن یفَعَل ذلِکَ فَاولئِکَ هُمُ الخاسِرونَ.۱۲ فعل «لا تُلهِکُم» از همان مادۀ لهو است.۱۳ پس آیۀ تأکید می‌کند که مؤمنان نباید اجازه دهند اموال و فرزندانشان، ایشان را از یاد خدا و اقامۀ نماز، یعنی هر آن‌چه مقصد و راهنمای مقصود است، بازدارد. و اگر چنین کنند، خسران و ضرر خواهند نمود. هم‌چنین بار دیگر در سورۀ نور در وصف مؤمنان می‌خوانیم: رِجالٌ لاتُلهِیهِم تِجارَةٌ وَ لابَیعٌ عَن ذِکرِ اللهِ وَ اِقامِ الصَّلوةِ وَ اِیتاءِ الزَّکوةِ یَخافُونَ یَوماً تَتَفَلَّبُ فِیهِ القُلُوبُ وَ الاَبصارِ.۱۴ در این‌جا نیز فعل «لا تُلهِیهِم» از مادۀ لهو است. این آیه نیز مؤمنان را مردانی معرفی می‌کند که اشتغال به تجارت و معاملات، آن‌ها را از یاد خدا و اقامۀ نماز و پرداخت زکات غافل نمی‌کند و بازنمی‌دارد. ایشان از روزی که در آینده دل‌ها و دیده‌ها زیر و رو شود و حقایق بر همگان روشن شود، بیم‌ناک‌اند. بنابراین این افراد، متوجه حقیقت هستند، و از این‌رو است که به امور مجازی دل نمی‌بندند. بار دیگر ابتدای سورۀ حجر به همین موضوع اشاره می‌نماید و به پیامبر صلی‌الله می‌فرماید چه بسا کافرانی که دوست داشتند اسلام بیاورند، اما آرزوهای دور و دراز و باطل، آن‌ها را به خود مشغول کرد و از اسلام آوردن بازداشت: رُبَمَا یَوَدُّ الذِینَ کَفَرُوا لَو کانُوا مُسلِمینَ. ذَرهُم یَأکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلهِهِمُ الاَمَلُ فَسَوفَ یَعلَمُونَ.۱۵ ایشان را رها کن تا با همین خیالات خود مشغول باشند، اما در آینده حقیقت را خواهند دانست.

از سوی دیگر و پس از این روی‌گردانی و اعراض، دل به امور دیگری وابستگی پیدا می‌کند که عاری از حقیقت هستند. جنبۀ دل‌بستگی به این امور مجازی تحت عنوان لعب، بیان می‌شود.۱۶ کسانی که مشغول امور غیرحقیقی شدند، و از یافتن حقیقت بازماندند. این‌چنین است که لهو و لعب در کنار یکدیگر می‌آیند. «لهو و لعب، نمادهایی از امور اعتباری هستند که حقیقت در آن‌ها نیست. بسیاری از مسائل این دنیا چنین‌اند. امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «آن‌چه در این دنیا می‌بینید، تصویر در آینه است.»»۱۷

__________________________________________
۱و۳و۵. ترجمۀ تفسیر المیزان، آیۀ ۶۴ سورۀ عنکبوت
۲و۴و۶. و این زندگی دنیا جز سرگرمی بیهوده و بازیچه نیست، و حقا که زندگی حقیقی، سرای آخرت است. اگر می‌دانستند. / آیۀ ۶۴ سورۀ عنکبوت
۷. بدانید که زندگی دنیا، تنها بازی و سرگرمی و تجمل‌پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون‌طلبی در اموال و فرزندان است... / آیۀ ۲۰ سورۀ حدید
۸و۹. ترجمۀ تفسیر المیزان. / آیۀ ۶۴ سورۀ عنکبوت
۱۰. ...و زندگی دنیا چیزی جز متاع فریب نیست. / آیۀ ۲۰ سورۀ حدید
۱۱. درس‌هایی از قرآن، حجت‌الاسلام محسن قرائتی، آیۀ ۳۲ سورۀ انعام
۱۲. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، مبادا اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل کنند. و هر کس چنین کند، پس آن‌ها همان زیان‌کارانند. / آیۀ ۹ سورۀ منافقون
۱۳. «از مصدر الهاء گرفته شده و کلمۀ الهاء به معنای بازداشتن کسی است از راهی که می‌خواست برود و یا کار مهمی که می‌خواست انجام دهد. به معنای مشغول و سرگرم شدن به کاری و بازماندن از کاری دیگر است.» ترجمۀ تفسیر المیزان، آیۀ ۳۷ سورۀ نور و آیۀ ۹ سورۀ منافقون
۱۴. مردانی که هیچ تجارت و خرید و فروشی آن‌ها را از یاد خدا و برپا کردن نماز و پرداخت زکات بازنمی‌دارد. آن‌ها از روزی می‌ترسند که دل‌ها و دیده‌ها در آن پریشان و دگرگون است. / آیۀ ۳۷ سورۀ نور
۱۵. چه‌بسا که کافران دوست می‌دارند که ای‌کاش مسلمان بودند. رهایشان کن، بخورند و سرگرم بهره‌گیری از لذت‌ها باشند و آرزوها به خود مشغولشان کند. که به زودی خواهند فهمید. / آیات ۲و۳ سورۀ حجر
۱۶. «لهو (بریدن از حقیقت) و لعب (دلبستگی به مجاز)» با نظر به تفسیر صوتی دکتر محمدعلی انصاری، آیۀ ۶۴ سورۀ عنکبوت
۱۷. تفسیر صوتی سورۀ عنکبوت، دکتر محمدعلی انصاری