نگرش فلسفی به سیاست قدمایی؛ اصل پنهان‌نگاری در فیلسوفان سیاسی

لئو اشتراوس آن‌قدر صاحب سبک است که انتشار هر اثری از او را یک تحول بدانیم. تحولی که بتواند محیط رخوت‌زده علوم سیاسی ایران را، حتی برای چند صباحی، دچار تکانه کند. انتشار ترجمه فارسی دفتر اول مجلد تاریخ فلسفه سیاسی به اعتباری که حول سبک و به عبارت دقیق‌تر حول نظریه اشتراوس تدوین شده است، درست به همین دلیل متمایز شایان توجه است. نظریه‌ای که تاریخ‌نگاری فلسفه سیاسی را در استقلال از تاریخ‌نگاری نظریه‌های سیاسی و در کل در استقلال از تاریخ‌نگاری اندیشه سیاسی مطرح می‌کند. نکته‌ای که تا پیش از انتشار مجلدات «تاریخ فلسفه سیاسی» در سال 1963 محلی از اعراب نداشت. مجلداتی که طی سال‌های بعد مجددا مورد ویراست و بازبینی قرار گرفت و نسخه آخر آن دربرگیرنده 38 فیلسوف بود. نویسندگانی که درباره این 38 فیلسوف قلم به دست گرفته و نوشته‌اند، همگی متاثر از سبک لئو اشتراوس در تاریخ‌نگاری فلسفه سیاسی هستند. سبکی که با کنار گذاشتن زمینه و زمانه فیلسوفان، متن آن‌ها را مورد تدقیق قرار می‌دهد. با این تعبیر می‌توان دریافت که 38 فصلی که در مجلدات «تاریخ فلسفه سیاسی» فراهم آمده است، درباره 38 کتاب مهم تاریخ تفکر سیاسی است. ویراستاران فارسی در دفتر نخست که با عنوان «قدما» از دفاتر دیگری که در دست ترجمه و نشر است متمایز کرده‌اند، مداخل مربوط به10 فیلسوف را به فارسی برگردانده‌اند.

در این دفتر مقاله توسیدیدس به قلم دیوید بلوتین با ترجمه شیما شصتی، مقاله افلاطون به قلم لئو اشتراوس با ترجمه علی رزاقی، مقاله کسنوفون به قلم کریستوفر بروئل با ترجمه یاشار جیرانی، مقاله ارسطو به قلم کارنس لرد با ترجمه محمدعلی معمارزاده، مقاله مارکوس تولیوس کیکرو به قلم جیمزای هولتون با ترجمه شروین مقیمی، مقاله سنت آگوستین به قلم ارنست ال فورتین با ترجمه سید کیارش شیخ‌الاسلام، مقاله فارابی به قلم محسن مهدی با ترجمه احمد بستانی، مقاله ابن‌میمون به قلم رالف لرنر با ترجمه علی رزاقی، مقاله سنت تامس آکوئیناس به قلم ارنست ال فورتین با ترجمه شروین مقیمی و مقاله مارسیلیوس پادوآیی به قلم لئو اشتراوس با ترجمه یاشار جیرانی به فارسی برگردانده شده است.

مسئولیت ویراستاری و هماهنگ‌سازی ترجمه‌ها نیز بر عهده یاشار جیرانی و شروین مقیمی بوده و همین دو همکلاسی نه چندان قدیمی دوره دکتری علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس، وظیفه ترجمه مقدمه مشترک اشتراوس و کراپسی بر این اثر را نیز بر عهده داشته‌اند. البته جیرانی و مقیمی مقدمه کوتاه اما مفیدی را نیز به این مجموعه افزوده و درباره محتوای مقالات کتاب چنین نوشته‌اند: «مقالات تاریخ فلسفه سیاسی از حیث محتوایی درصدد بسط دعاوی اشتراوس در مورد تک تک فیلسوفانی است که آثار آنها در این مجموعه مورد شرح و تفسیر قرار می‌گیرد.
در واقع همه این مقالات هر یک به نوعی تا حدودی تلاش می‌کنند تا تز اصلی لئو اشتراوس که در تعبیر او از فلسفه سیاسی به مثابه سیاست فلسفی، و نیز اصل پنهان‌نگاری نزد فیلسوفان سیاسی تبلور پیدا کرده است را در مورد فیلسوفانی که نگارش مقاله‌ای در باب او را بر عهده گرفته‌اند، بسط داده و اعتبار آن را نشان دهند.» (صفحه 9) البته ویراستاران فارسی این نکته را می‌افزایند که فهم روش‌شناسی پنهان‌نگاری درباره همه مقالات و فلاسفه کتاب به کار بسته نشده است اما با این حال همه نویسندگان مداخل کتاب تا حدودی نسبت به روش‌شناسی پنهان‌نگاری و خواندن بین خطوط آثار فلاسفه کلاسیک توجه نشان داده‌اند.

روش‌شناسی پنهان‌نگاری، آموزه‌ای است که اشتراوس هنگام مطالعه آثار فیلسوفان مسلمانی نظیر فارابی و ابن‌میمون به آن متوجه شد و سپس آن را به عنوان روشی برای خوانش آثار فیلسوفان سیاسی کلاسیک در سده‌های نخستین و سده‌های میانه به کار بست. لئو اشتراوس در کتاب «تعقیب و آزار و هنر نگارش» که مهم ترین اثری است که در آن به تبیین و بازکاوی آموزه پنهان‌نگاری می‌پردازد می‌نویسد: «آموزه پنهان نگاری برای محافظت از فلسفه ضروری بود؛ این آموزه سپری بود که در آن فلسفه می توانست ظهور یابد؛ انجام این آموزه به خاطر دلایل سیاسی ضروری بود؛ پنهان نگاری شکلی بود که در آن فلسفه بر جامعه سیاسی آشکار شد؛ پنهان نگاری جنبه سیاسی فلسفه بود؛ پنهان نگاری همان فلسفه سیاسی بود.» اما این پنهان‌نگاری چیست و مهمتر از آن چرا فیلسوفان سیاسی آثار خود را طوری به نگارش درمی‌آوردند که برای فهم آن می‌بایست روش بین خطوط‌خوانی را به کار بست؟ محسن رضوانی در مقاله خواندنی «اشتراوس و روش شناسی فهم فلسفه سیاسی اسلامی» بر آن است که «تعقیب و آزار» آشکارترین و بی پرده ترین دلیلی است که در «پنهان نگاری» صورت گرفت. او می‌افزاید دو دلیل مهم دیگر نیز برای پنهان نگاری وجود دارد که از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ یکی «وظیفه سیاسی» و دیگری «آموزش فلسفی» است.

رضوانی در مقاله پیش‌گفته می‌نویسد: « آموزه پنهان‌نگاری آنچنان برای او اعتمادبخش بود که ادعا کرد تاکنون فهم درستی از فلسفه سیاسی کلاسیک و میانه به ویژه فلسفه سیاسی اسلامی صورت نگرفته است. بنابراین به نظر او باید شیوه جدیدی ارائه داد تا از آن طریق بتوان به فهم درست فلسفه سیاسی اسلامی دست یافت. در این راستا «اشتراوس» شیوه و روش «فهم تاریخی واقعی» را ارائه می‌کند که در مقابل دو روش مسلط «پیشرفت‌گرایی» و «تاریخی‌گرایی» است.» دو روشی که در کتاب «تاریخ فلسفه سیاسی» به چالش کشیده شده است.

اما اشتراوس و کراپسی چگونه بر دو روش مسلط پیش‌گفته فائق آمده‌اند؟ آنان در مقدمه روشنگر خود بر کتاب با اشاره به تمایز دیرین فلسفه سیاسی و علم سیاست به نمایندگی از تفاوت بنیادین فلسفه و علم می‌نویسند: «موفق‌ترین بخش فلسفه یا علم جدید، علم طبیعی جدید بود که به لطف پیروزی‌اش، دست‌کم ظاهرا بیشتر و بیشتر از فلسفه مستقل شد و حتی به مرجعیتی برای فلسفه تبدیل شد. به این شیوه تمایز میان فلسفه و علم مقبول عام واقع شد و در نهایت امر مشابهی نیز برای تمایز میان فلسفه سیاسی و علم سیاست اتفاق افتاد. اما به طور سنتی، فلسفه سیاسی و علم سیاست یکی بودند.» (صفحه 16) آنان با تاکید بر تفاوت میان فلسفه سیاسی و اندیشه سیاسی، به سرمنشاهای میلاد فلسفه سیاسی در یونان باستان اشاره می‌کنند و پس از آن به بررسی مفهوم طبیعت در تفکر یونان باستان می‌پردازند و مقدمات پاسخ به این پرسش را فراهم می‌آورند که چرا باید سقراط را نخستین فیلسوف سیاسی نامید؟ اشتراوس و کراپسی در تمهیدات خود برای پاسخ به این پرسش، مفهوم شهر (پولیس) را در یونان باستان را در فراغت از مفاهیم امروزین دولت و جامعه برجسته می‌کنند.

از نظر آنان شهر (پولیس) یا مدینه مکانی است که در آن فلسفه سیاسی برای نخستین بار تکوین می‌یابد. اشتراوس و کراپسی در سطور پایانی مقدمه خود چنین می‌نویسند: «دلیل اینکه چرا فلاسفه سیاسی کلاسیک عمدتا به شهر توجه داشتند این نبود که آنها از دیگر صور جوامع به طور کلی و جوامع سیاسی به طور جزئی بی‌خبر بودند. آنها قبیله و همچنین ساختارهایی مثل امپراطوری پارس را می‌شناختند. آنها عمدتا به شهر توجه داشتند زیرا شهر را به دیگر صور جامعه سیاسی ترجیح می‌دادند.» (صفحه 23) ویراستاران «تاریخ فلسفه سیاسی» دلایل ترجیح شهر بر دیگر صور حیات سیاسی از سوی فیلسوفان کلاسیک را عدم ظرفیت مدنی قبایل و همچنین عدم وجود آزادی در جوامع بسیار بزرگ ارزیابی می‌کنند و با ارزش‌بخشی به مفهوم شهر، آن را به مثابه سرفصلی برای نگرش به تاریخ فلسفه راستین مورد توجه قرار می‌دهند.   

تاریخ فلسفه سیاسی/ لئو اشتراوس/ جوزف کراپسی /یاشار جیرانی/ شروین مقیمی/ 500 صفحه/ 58000 تومان/ پگاه روزگار نو/ 1398

* محقق و روزنامه نگار حوزه اندیشه
* منتشر شده در روزنامه سازندگی