مرجان توجهی: نمایشگاه خوشنویسی «این نیز بگذرد»، شامل ۲۸ تابلو از آثار حمیدرضا قلیچ‌خانی از ۲۷ بهمن تا هفتم اسفند ۱۴۰۲ در گالری شکوه برپا شده است.
در این نمایشگاه، «مشق‌های نقلی» از میرزا غلامرضا اصفهانی (خوشنویس سرشناس دوره قاجار)، «سیاه مشق‌های آزاد»، «خط گلزار» و «خط ناخنی» به تماشا گذاشته شده است.
حمیدرضا قلیچ‌خانی که زاده ۱۳۴۷ در تهران است، مدرک فوق‌ممتاز در خط نستعلیق و ثلث را زیر نظر استادان اویس وفسی، غلامحسین امیرخانی و سیدمحمد حسینی موحد دریافت کرد.
این هنرمند، افزون بر خوشنویسی، در عرصه ادبیات نمایشی و ادبیات فارسی تحصیل و مدرک دکتری خود را در این عرصه دریافت کرده است.
او که اینک عضو گروه تخصصی هنرهای تجسمی فرهنگستان هنر است، بیش از ۲۰ سال، سابقه تدریس در رشته‌های پژوهش هنر، هنرهای تجسمی و ادبیات را در دانشگاههای کشور دارد.
مدیریت طرح گردآوری احوال و آثار نوابغ خوشنویسی، عضویت در گروه‌های تخصصی «نقد هنر»، «پژوهش ادبیات و هنر» و «تاریخ هنرِ» فرهنگستان هنر، عضویت در انجمن نسخه‌های خطّی اسلامی (TIMA) کمبریج و ایراد دو سخنرانی در این دانشگاه، برگزاری ورک شاپ و سخنرانی در دانشگاههای شیکاگو، هاروارد، کارولینای شمالی، جورج واشنگتن و پرتلند، عضویت در کمیته تعیین اصالت و ارزشیابی نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملی ایران و ...، تنها گوشه‌ای از فعالیت‌های فرهنگی و هنری حمیدرضا قلیچ‌خانی است.
این هنرمند و پژوهشگر، نزدیک به ۳۰ کتاب را به چاپ رسانده است که از آن میان می‌توان از «فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته»، تصحیح «دیوان فروغی بسطامی»، تصحیح «دیوان نرگسی ابهری»، تصحیح «دیوان حسن دهلوی»، «آدابالمشق»، «مرآت الاصطلاح»، «درآمدی بر خوشنویسی ایرانی»، «حیات خوشنویسان»، «زرافشان»، «خدمات کاتبان هندو به زبان و ادب فارسی» و ... نام برد.
قلیچ‌خانی که برپایی شش نمایشگاه انفرادی را از سال ۱۳۶۸ در کارنامه خود دارد، اینک هفتمین مجموعه آثار خود با عنوان «این نیز بگذرد» را بر دیوارهای گالری شکوه تهران به نمایش گذاشته است. به همین بهانه، سراغ این پژوهشگر، ادیب و هنرمند رفتیم و با او به گفت‌وگو نشستیم.
«این نیز بگذرد»، عبارت شگفت‌انگیزی است که هرچه زمان برآن بگذرد و هرچه تکرار شود، رنگ کهنگی نمی‌گیرد و گستره کاربردش کاهش نمی‌یابد. از سنایی غزنوی و عطار گرفته تا ملک‌الشعرای بهار و رهی معیری و حتی شاعران نوگرای فارسی چون اخوان ثالث، از این عبارت بهره گرفته‌اند. آخرین‌بار در یک قسمت از سریال پُرتماشاگر «بیگ بنگ تئوری»، این عبارت را شنیدم که شخصیت شلدون کوپر که از دیگر دوستانش باسوادتر و دانشمندتر است، آن را در قالب یک حکایت از عطار نیشابوری نقل می‌کند. چگونه یک عبارت به ظاهر ساده، این اندازه در اندیشه و فرهنگ ایران و جهان نفوذ پیدا کرده و گسترش یافته است؟
در هر جغرافیایی که باشیم، با هر نژاد و زبان و دین، چیزی که قابل انکار نیست، گذر زمان است. تولد و مرگ که قاطعترین رویدادهایی است که در زندگی تجربه میکنیم، در زیر مجموعۀ زمان و گذر بیوقفۀ آن قرار میگیرد. پیشتر میاندیشیدم که «همه چیز نسبی است»، جز همین عبارت که مطلق است و بیشبهه؛ اما چنانچه نیک بنگریم، حقیقتی مطلقتر از گذر زمان در پیرامون ما نیست و همین لحظه که در حال خواندن این عبارت هستیم، لحظهای را گذراندیم و گذشتیم. از اینروست که مفهوم «این نیز بگذرد» با زندگی و مرگ و مهمترینرویدادهای جهان در هم میتند و در دهلیزهای خم اندر خم و پیچ اندر پیچ و از پی هیچ، گره می‌خورد.
«این نیز بگذرد» در معنا، هم‌زمان یک عبارت ساده و پیچیده است. وقتی قرار است با مرکب سیاه بر سفیدی کاغذ نمودار شود هم این سادگی و پیچیدگی هم خودش را به رخ می‌کشد؟
شیوهٔ نوشتاری این عبارت بسیار خاص است. این سه کلمه در واقع کوتاه‌تر از یک مصرع هستند و در بیشتر موارد، ردیف یک شعر را تشکیل می‌دهند. از این رو نوشتن این سه کلمه به عنوان سطر، کاری آسان نیست و به همین دلیل استادان برجسته‌ای که آن را نوشتهاند، انگشت‌شمار هستند.
از خط نستعلیق بگویید و توانایی‌اش در نمایندگیِ شعر فارسی و اندیشه ایرانی و همچنین تناسب و نزدیکی‌اش برای خوشنویسی عبارت «این نیز بگذرد».
نستعلیق خط ملی و بخشی از هویت ایرانی است. پس از خط تعلیق، این خط توانست در برابر خط نسخ قد علم کند و حوزۀ استنساخ نسخه‌های خطی فارسی را از آن خود کند.
اگر نستعلیق را خطی ایرانی بدانیم که سلیقه زیباشناسی مردم و فرهنگ ایرانی در آن عجین شده است، می‌توانیم امید ایرانیان را برای فردایی بهتر در ادبیات و نیز عباراتی از این دست نیز شاهد باشیم. این عبارت پر معنا و عمیق، هنگامی که با یکی از زیباترین هنرهای تجسمی ایران که خط نستعلیق است، پیوند می‌خورد، جذابیت و شگفتی اثر دو چندان میشود و به نظر می‌رسد به‌راحتی با مخاطبان خود ارتباط برقرار می‌کند.
آیا خوشنویسی ایرانی و پدید آمدن خط‌هایی چون تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق، ارتباطی به تحول و تطور فرهنگ ایرانی و به تبع آن شعر و ادب فارسی دارد؟
بله، از سویی نشانگر میل ایرانیان برای استقلال فرهنگی و بازیابی هویت ایرانی است و از دیگر سو با توسعه مذهب تشیع در دوره صفوی ارتباط دارد. در این دوره است که حتی خط ثلث و نسخ را ایرانی کرده‌ایم و در نیمه دوم سده یازدهم به ابداع خط شکستۀ نستعلیق رسیده‌ایم تا بتوانیم کاستی نستعلیق را در سرعت نگارش جبران کنیم.
چند تابلوی شما در این نمایشگاه، مشق نقلی از آثار میرزا غلامرضا اصفهانی است. چه شد سراغ این خوشنویس دوره قاجار رفتید؟
از نوجوانی گهگاه به نوشتن عبارت شگفتانگیز «این نیز بگذرد» میپرداختم تا این‌که در اواخر دهه ۷۰ خورشیدی، از طریق دوستی، چند صفحه فتوکپی سیاه و سفید بهدستم رسید و دیدم که استادان غیر ایرانی نیز این عبارت را نوشتهاند. از آن روزها تاکنون، صدها بار به مشق این عبارت پرداختهام. گاه در ایران و گاه در مدت اقامت در خارج از کشور. گاه در حال سرخوشی و گاه ناخوشی. گاه بارقم و گاه بیرقم. گاه سطر و گاه سیاهمشق، گاه نقل از استادان و گاه هم با حس و حال خودم. در میان استادانی که این عبارت را نوشتهاند، بهترین و منسجم‌ترین ترکیب را میرزا غلامرضا اصفهانی نوشته است. از این رو تمرکز بنده در مشق نظری و مشق نقلی بر آثار ایشان بیش از دیگر استادان استوار بوده است.
تعدادی از تابلوهای این نمایشگاه، در قالب سیاه مشق ارائه شده‌اند. تکراری که در این شیوه خوشنویسی و عبارت «این نیز بگذرد» در زندگی آدمی وجود دارد، بسیار جالب است. سیاه مشق‌های شما، تنوع و جلوه‌ای متفاوت به این مجموعه بخشیده‌اند. آفرینش این آثار و روی دیوار رفتن‌شان چه فرآیندی را پیموده است؟
در این نمایشگاه ناچار بودم تا تعدادی از برگزیده آثار را عرضه کنم؛ در نتیجه همانند گذشته، بسیاری از مشقها و تمرینها را که خود نمیپسندیدم، بیرحمانه نابود کردم تا انگیزهای شود برای مشقِ بیشتر و اجراهای پسندیدهتر.
در این سالها، این عبارت را از اقلام غبار و خفی تا جلی و کتیبه، بسیار نوشتهام و برخی نیز از طریق نمایشگاههای داخل و خارج از کشور به موزهها، کتابخانهها و مجموعههای خصوصی راه یافته است. با اینحال در سالهای اخیر کوشیدهام تا تمام قابلیتهای تصویری و مفهومی این عبارت نغز را کاویده و با مشق نظری و عملی به شناسایی دقیق‌تر آنها بپردازم. این عبارت، پیشتر در قالب سطر نوشته می‌شده است؛ سطری کوتاه و سه کلمهای. اما من تلاش کردهام تا با ورودش در قالبهای آزادتری چون سیاهمشق، ساختارش نیز همانند مفهومش، از رمز و رازهای بیشتری سرشار شود. عبارت «این نیز بگذرد» در ضمن سادگی ظاهرش، پیچیدگی و عمقی بیپایان دارد و این جز با تاملی درازآهنگ بهدست نخواهد آمد.
از ۲۸ تابلویی که در نمایشگاه است، تقریباً نیمی سطرنویسی و نیمی سیاه مشق هستند که بیش از سطرهای نقلی، نشانگر فردیت هنرمند است، چراکه هیچکدام نقلی نیستند و بیانگر حالات روحی خوشنویس در روزها و ماههای گوناگون هستند. یکی از آثار به روش ناخنی و سه اثر هم به روش گلزار انجام شده است.
آفرینش آثار این نمایشگاه چه مدت طول کشید و چه فرآیندی را طی کرد؟
خوشنویسی قدیمیترین اثر نمایشگاه، به سال ۱۳۸۳ و ۱۳۸۴ بازمیگردد و جدیدترینش به سال ۱۴۰۲ که تقریباً دو دهه را شامل میشود.
شما افزون بر چهار دهه فعالیت در حوزه خوشنویسی، فارغ‌التحصیل رشته‌های ادبیات نمایشی و ادبیات فارسی تا مدرک دکتری هم هستید. از این رو برای شما، ارتباط تنگاتنگ ادب فارسی و خوشنویسی ایرانی، از جمله عبارت «این نیز بگذرد»، باید معنایی ویژه داشته باشد.
اگرچه حضور این عبارت در ادبیات و شعر فارسی، پیشینه هزار ساله دارد، ولی در خوشنویسی به دوره قاجار و سده سیزدهم هجری باز میگردد. با این حال شاید علاقه‌مندی شخصی بنده به دو حوزه خوشنویسی ایرانی و ادبیات فارسی که رشته دانشگاهی‌ام بوده، میتواند از جمله دلایل پرداختن به این موضوع باشد. خوشنویسی را از نخستین سالهای پس از انقلاب، هنگامی که در دوره راهنمایی درس می‌خواندم، آغاز کردم. اما ادبیات را در دانشگاه و از سال ۱۳۶۸ شروع کردم و تقریباً تا امروز با اندکی فراز و فرود، در هر دو به صورت تخصصی اشتغال داشته‌ام.
و سالهاست در رشته‌های هنری و ادبی در دانشگاه‌ها در حال تدریس هستید. چه پیشنهادی برای دانشجویان و علاقه‌مندان به خوشنویسی دارید؟
از جوانان، دانشجویان و علاقه‌مندان خواهش می‌کنم در کنار زیبایی‌ها و جذابیت‌هایی که خوشنویسی و همچنین هنرهای وابسته به آن مثل نقاشیخط و دیگر هنرهای تجسمی دارند، به مطالعه سیر تحول و تطور این هنرها بپردازند و از منظر نقد و آسیب‌شناسی هم به آنها توجه کنند. در واقع درخواست دارم در کنار کارِ عملی، تلاش کنند تا با آگاهی بیشتری وارد این هنر شوند و بتوانند گامهای بلند و تاثیرگذاری در این زمینه بردارند.
۵۷۵۷
نظر شما