بازخوانی نظری- عملیاتی از تحریم‌های جمهوری اسلامی ایران

از دیر باز مبادلات اقتصادی بین المللی وجه مهمی از زندگی و هدفهای رفاهی حکومتها بوده است. فرصتها و مبادلات اقتصادی، در عین حال، آسیب پذیری هایی نیز در پی داشته است. قطع جریان مبادلات اقتصادی در بعضی موارد می تواند اقتصاد را فلج کند و در اکثر موارد دست کم زیانهای جدی به بار آورد. کشورهایی بویژه آسیب پذیرند که فقط کالاهای معدودی را صادر می کنند و آنها را به یک یا چند بازار می فرستند.
بطور کلی در جهان معاصر روابط اقتصادی چنان است که آسیب پذیری کشورهای در حال توسعه در قیاس با کشورهای صنعتی خیلی بیشتر است. کشورهایی مانند ژاپن، انگلستان و کانادا شدیدا به تجارت متکی هستند، اما دست کم شکلی از تجارت را دارند که وجه مشخصه آن، نفوذ دیپلماتیک و تنوع بسیار زیاد صادرات و واردات است. برعکس، بسیاری از دولتهای فقیر فقط کالاهای معدودی را صادر می کنند و برای منابع انرژی، ماشین آلات، قطعات یدکی و مانند آن تقریبا بطور کامل به دولتهای دیگر وابسته اند. بنابراین تعجب آور نیست که کشورهای صنعتی از ابزارهای اقتصادی سیاست خارجی، به صورت پاداش یا تنبیه، بیشتر علیه کشورهای در حال توسعه استفاده می کنند.
اخلال در جریان مبادلات اقتصادی می تواند برای همه نوع مقاصد سیاسی صورت گیرد. مانند انواع دیگر روابط بین الملل، حکومتی که در این جریانها اخلال می کند در پی ایجاد تغییر در ایستارها و رفتارهای داخلی (مانند آفریقای جنوبی) و خارجی (مانند ایران) حکومت مورد نظر است. رفتارهای اخلال آمیز در این زمینه طیف متعددی را با درجات گوناگون فشار شامل می شود که اهم آن عبارت است از: برقراری تعرفه، سهمیه بندی، برقراری ممنوعیت معامله، عدم اعطای وام، اعتبارات و تغییر نرخ ارز، تنظیم فهرست سیاه، عدم صدور مجوز (لیسانس)، مسدود کردن دارایی ها و تحریم های اقتصادی. در ذیل ضمن تعریف و اشاره به ابعاد نظری ابزار تحریم، به زوایای تحریم های اعمالی علیه جمهوری اسلامی ایران خواهیم پرداخت.
 

تعریف‌تحریم
تحریم یا (Sanctions)فعالیتی است که به وسیله یک یا چند بازیگر بین‌المللی (فرستنده‌ها)، علیه یک یا چند کشور دیگر (هدف‌ها)، به منظور مجازات این کشورها و با اهداف محروم ساختن آنها از انجام برخی مبادلات یا وادار ساختن آنها به پذیرش هنجارهایی معین و مهم ( از دید فرستنده‌ها)، اعمال می‌شود. در اینجا منظور از «فرستنده» کشوری است که نویسنده سناریوی تحریم می‌باشد، هرچند ممکن است در اعمال محاصره بیش از یک کشور شرکت داشته باشد، و منظور از «هدف» کشور یا کشورهایی است که هدف اصلی تحریم واقع می‌شوند. شرط موفقیت تحریم، ایجاد تغییر در رفتار کشور هدف است. لذا اگر این تغییر رفتار به دلخواه تحریم کنندگان رخ ندهد، آنجاست که می‌توان گفت تحریم شکست خورده است.

مراحل تحریم
نکته مهم دﻳﮕﺮ در ﺑﺎب ﺗﺤﺮﻳﻢ، ﻣﺮاﺣﻞ اﻋﻤﺎل ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدی اﺳﺖ. ﭘﯿﺶ از ﺷﺮوع ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدی ﻋﻤﻮﻣﺎ چهار ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻃﻲ ﻣﻲﺷﻮد. در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻛﺸﻮر اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻮر هدف وارد ﻣﺬاﻛﺮه ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ آن ﻛﺸﻮر را ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ روش ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻛﻨﺪ. در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻋﻼم ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻲﺷﻮد. در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮم ﺑﺎ ﻣﺘﺤﺪﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﭘﺮدازد و ﻣﺮﺣﻠﻪ چهارم ﺷﺮوع ﺗﺤﺮﻳﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ معمولا از ﻣﻮارد ﻏﯿﺮاﻗﺘﺼﺎدی آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد.

طبقه‌بندی تحریم
به طور کلی تحریم را از سه جنبه طبقه‌بندی می‌کنند: الف)تقسیم‌بندی از لحاظ اندازه و یا حدود تحریم،ب) تقسیم‌بندی از لحاظ تعداد کشورهای فرستنده،ج) تقسیم‌بندی از لحاظ اقتصادی یا غیراقتصادی
الف) انواع تحریم از لحاظ اندازه و یا حدود تحریم
از لحاظ اندازه یا حدود تحریم، آن را به سه نوع تقسیم‌بندی می‌کنند:
تحریم محدود: تحریم‌های مالی، صادراتی، فرهنگی و مسافرتی جزئی، در این طبقه جای دارد. مانند کاهش و یا لغو مساعدت‌های مالی و اعمال محدودیت‌هایی بر فروش سلاح و برخی فناوری‌های حساس.

تحریم میانه: تحریم‌های مالی و تجاری کلی‌تر و گسترده‌تر از حالت قبل را، میانه می‌نامند. تحریم جامع: تحریم‌های گسترده مالی و تجاری (مثلاً محاصره علیه عراق و صربستان) بایکوت جامع است. اگر چه، گاهی ترکیبی از تحریم‌های میانه (مثل محدودیت‌های صادراتی آمریکا علیه شوروری سابق و اروپای شرقی در طول جنگ سرد) یک تحریم جامع به شمار می‌آید.
ب)انواع تحریم از لحاظ تعداد کشورهای فرستنده
از لحاظ تعداد کشورهای فرستنده، تحریم را به سه نوع تقسیم‌بندی می‌کنند: تحریم یک‌جانبه: تحریمی است که فقط از طرف یک کشور علیه کشور هدف وضع می‌گردد. از دیدگاه تاریخی، این نوع تحریم دارای پیشینه‌ای ضعیف در دستیابی به اهداف امنیت ملی و دیگر خواست‌های سیاست خارجی می‌باشد. تحریم چندجانبه: تحریمی که در اعمال آن بیش‌تر از یک کشور سهیم است. در مقایسه با تحریم یک‌جانبه، تحریم چندجانبه، بار مالی و تجاری شدیدی را به کشور هدف برای تغییر سیاست مورد اعتراض وارد می‌سازد. چراکه کشور هدف امکان یافتن جانشین برای کم‌کردن و جبران زیان اقتصادی را ندارد. همچنین بخش بزرگی از تولید ناخالص ملی این کشور به واسطه نیاز به مراودات تجاری وسرمایه‌گذاری بین‌المللی تحت تاثیر تحریم واقع خواهد شد و تحریم‌های شورای‌امنیت سازمان‌ملل متحد.

ج)انواع تحریم از لحاظ اقتصادی یا غیراقتصادی
تحریم غیراقتصادی: این نوع تحریم بر مبنای بی‌توجهی به اعتبار و حق کشور هدف در صحنه بین‌المللی می‌باشد.

تحریم اقتصادی: هر قیدی که به وسیله کشور فرستنده بر تجارت و سرمایه گذاری بین‌المللی کشور هدف، در راستای وادار ساختن تغییر سیاستی وضع شود، تحریم اقتصادی نام دارد. ﭘﯿﺶ از هر ﺑﺤﺜﻲ در ﺑﺎب ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدی اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﺎ ﭼﻪ هدﻓﻲ اﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد و از ﻣﻨﻈر هدف، آﻳﺎ ﺗﺤﺮﻳم‌های اﻗﺘﺼﺎدی ﻣﻮﻓﻘﯿﺖآﻣﯿﺰ ﺑﻮده‌اﻧﺪ ﻳﺎ ﺧﯿﺮ؟

ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺤﺮﻳم‌های اﻗﺘﺼﺎدی ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ: از دﺳﺘﻜﺎری در رواﺑﻂ و همکاری‌های اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺎﻣﯿﻦ اهداف ﺳﯿﺎﺳﻲ. در واﻗﻊ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدی ﻳﻚ اﺑﺰار ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﻜﺎن را ﻓﺮاهم ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﻛﺸﻮر ﻳﺎ ﻛﺸﻮرها، ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺳﯿﺎﺳﻲ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر هدف ﺑﻪ هنگام ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻨﺪ.

ﺗﺤﺮیم‌های اﻗﺘﺼﺎدی از جهت هدف، دو ﻧﻮع هستند: اول، ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻲﺛﺒﺎت ﻛﺮدن رژﻳﻢ ﺳﯿﺎﺳﻲ ﻛﺸﻮر هدف اﺳﺖ ﻛﻪ در واﻗﻊ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺗﻀﺎد در ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻛﻨﻨﺪه و ﻛﺸﻮر هدف ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺑﺮای ﺗﻐﯿﯿﺮ رژﻳﻢ ﻛﺸﻮر هدف اﺳﺖ.

دوم، ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﺮای ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻓﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﻲ ﻳﺎ اﻗﺘﺼﺎدی ﻛﺸﻮر هدف ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﯿﺮد. اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻼﻳﻢﺗﺮ از ﻧﻮع اول اﺳﺖ. زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺸﻮرها ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮ رژﻳﻢ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر هستند، ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﻮع اول اﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ هدف ﮐﻪ ﻟﻄﻤﻪای ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻛﺸﻮر هدف وارد آﻳﺪ. در واﻗﻊ در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﺮﻳﻢ، ﻋﻤﻼ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدی ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺟﻨﮓ و ﮔﺰﻳﻨﻪ "ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺟﻨﮓ" ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد.

روش‌های اعمال تحریم‌های اﻗﺘﺼﺎدی
ﺗﺤﺮﻳم‌های اﻗﺘﺼﺎدی ﻧﯿﺰ ﻋﻤﺪﺗﺎ از دو ﻃﺮﯾﻖ اﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد. ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺗﺠﺎری و ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺎﻟﻲ. ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺗﺠﺎری ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺪود ﻛﺮدن ﻳﺎ ﻗﻄﻊ ﻛﺮدن اﻧﻮاع رواﺑﻂ وارداﺗﻲ و ﺻﺎدراتی همراه ﻣﻲﺷﻮد. در ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺤﺪودﻳﺖ و ﺗﻀﯿﯿﻘﺎت و ﻓﺸارهایی ﺑﺮ رواﺑﻂ ﻣﺎﻟﻲ ﻛﺸﻮر هدف اﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد. ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬاری، ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﺎﻟﻲ و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻣﺎﻟﯽ ﻛﺸﻮر ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻣﻲﮔﯿﺮد.

شرایط موفقیت تحریم
فشارهای اقتصادی و بخصوص تحریم ها هنگامی بیشترین احتمال موفقیت را دارند که شرایط زیر فراهم باشند:
1-رابطه اقتصادی میان مجبور کننده و دولت مورد نظر ، از لحاظ آسیب پذیری ، شدیدا بی تناسب باشد؛
2- منابع عرضه یا بازارهای جانشین به آسانی در دسترس دولت تحت تحریم نباشد؛
3- تلاش برای مجبور ساختن یا همان اعمال تحریم بیشتر جمعی باشد تا فردی. هنگامی که گروهی از دولتها یا کل جامعه دولتها مجازاتها را اعمال می کند، مشروعیت حکومت مورد نظر به سختی سست می گردد؛
4- زیانهای اعمال مجازات برای مجبور کننده بطور قابل ملاحظه ای کمتر از زیانهای وارد شده به کشور مورد نظر باشد؛
5- همدردی بین المللی اندکی نسبت به حکومت مورد نظر وجود داشته باشد و
6- تلاش برای اجبار اقتصادی با دیگر شیوه های دولتمداری همراه گردد.
تحریم های اعمالی علیه جمهوری اسلامی ایران
یکی از موارد ملموس و اخیر مباحث نظری فوق الاشاره، تحریم های یک، دو و چندجانبه اخیری است که به دلایل و انگیزه های متعدد و به خصوص جهت تغییر رفتار و ایستارهای ایران ( توقف غنی سازی هسته ای ) از سوی کشور یا مجموعه کشورهای خاصی انجام می گیرد.

نکات برجسته ای که از تحریم های کشورمان می توان بطور اختصار در این مقال ذکر کرد عبارتند از :
1- اقتصاد ایران این روزها دوران سختی را پشت سر می گذارد. این را از قیمت های متغیر دلار و ارز به خوبی می توان دریافت. اقتصاد ایران تک محصولی است و فروش نفت گلوگاه اقتصاد ایران محسوب می شود. از اینرو است که غرب با تحریم نفت ایران به دنبال این است که پای خود را بر گلوی اقتصاد ایران بگذارد تا تغییر رفتار ایران را در عرصه سیاسی و دیپلماتیک ببیند.
2- بالا رفتن قیمت نفت و به تبع درآمد نفتی ایران گرچه ممکن است شبح سودآوری و ورود ارز به کشور را بطور ساده لوحانه متبادر کند، اما یکی از آثار سوء این امر افزایش واردات کالایی و ضربه پذیری تولیدکنندگان داخلی می باشد.
3- شاید مشابه ترین تحریمی که بتوان در مقایسه با تحریم نفت در نظر گرفت، تحریم عراق بوده که در قالب برنامه نفت در برابر غذا اجرا شد. همین امر برای صاحب نظران نگرانی ایجاد می کند چراکه این گونه اقدامات این احتمال را مطرح می کند که این تحریم ها مقدمه ای برای بردن قضیه به شورای امنیت و اخذ رای لازم برای اقدامات شدیدتر علیه ایران باشد.
4- طبق گفته دیوید پترائوس ، رییس سازمان جاسوسی آمریکا ، آنچه از تحریم ها علیه ایران باید مورد توجه قرار گیرد، میزان اثرگذاری تحریم ها بر نارضایتی مردم و تاثیر تحریم ها بر روند اتخاذ تصمیم گیری های استراتژیک از سوی رهبران ایران است. در نتیجه میتوان استنباط کرد که تحریم، به خودی خود، هدف نیست. بلکه ابزاری برای اهداف دیگر می باشد.
5- گرچه آمریکا در بحث تحریم علیه ایران بیشترین تلاشها را صورت داده است، اما، همراهی اتحادیه اروپا در قالب تحریم خرید نفت ایران از جولای سال آینده و کاهش خریدهای چین و روسیه و همراهی تعداد قابل توجهی از کشورهای همسایه ایران یا شرکای تجاری سنتی (کره جنوبی ، هند ) و کشورهای عضو جنبش عدم تعهد به مشروع جلوه دادن این اقدام دامن میزند.

6- به نظر نویسندگان این نوشتار شرایط این مقطع از تحریم ها در عین مشابهت هایی با دوره ها یا موارد گذشته و مشابه، از بارزه های خاص خود برخوردار بوده و تشدید تحریم ها یا هرگونه رویارویی به سود هیچ یک از طرفین به خصوص ایران نمی باشد. به بیان دیگر ، پیش از آنکه ژنرال ها به صحنه بیایند، این دیپلماتها هستند که باید چاره ای بیندیشند.
استادیار روابط بین الملل دانشگاه فردوسی مشهد

27214