به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، تارنمای شبکه الجزیره در گزارشی درباره نسخ خطی در تاریخ تمدن اسلامی نوشته است:
بنابر روایت ایکنا، نسخ خطی در تمدن‌های مختلف از جایگاه بالایی برخوردارند، زیرا وسیله‌ای برای شناخت میراث تمدن‌ها و منبع اصلی انتقال علوم، فنون و سایر دانش‌های بشری هستند. از طریق این نسخ خطی، مردم می‌توانند با میراث ملل پیشین آشنا شوند و تاریخ تمدن‌هایی که از بین رفته و شهرهایی که آثار آنها در طول زمان کمرنگ شده است، را بازیابی کنند.
کتابخانه‌های بزرگ، موزه‌ها، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی مملو از هزاران نسخه خطی هستند که میراث گرانبها و گنجینه بشری محسوب می‌شوند. نسخ خطی به دلیل مرجع بودن برای محققان، پل ارتباطی گذشته و حال و منبع غنی دانش در زمینه‌های مختلف مانند علوم زبان‌شناسی، ریاضیات و هنر، مورد توجه دانشمندانی قرار گرفته است که به دنبال مراحل پیدایش آن بوده‌اند و مراحل تکامل آن را به‌ویژه در تمدن اسلامی زیر نظر داشته‌اند.
بسیاری از هنرها با نسخه‌های خطی مرتبط بودند که نقش مهمی در برجسته ساختن ارزش زیبایی شناختی آنها داشتند، از جمله هنرهای خوشنویسی عربی، تذهیب و هنرهایی که در نسخ خطی اسلامی و عربی به اوج خود رسید.
صالح محمد زکی اللهیبی در کتاب خود با عنوان «توسعه تاریخی صنعت نسخ خطی: قرائتی از تولید کاغذ و تزئینات نسخ خطی در تمدن اسلامی» که توسط مؤسسه میراث شارجه منتشر شده است، مراحلی را که صنعت تولید نسخه‌های خطی طی کرده است مرور کرده و تلاش‌های انجام شده توسط انسان در زمینه علم و دانش را بررسی می‌کند.
این کتاب نشان می‌دهد که چگونه انسان برای اختراع وسایلی تلاش کرد که نشر علم و دانش را تسهیل می‌کرد تا زمانی که ابزار یادگیری و تولید کتاب در دسترس همگان قرار گرفت. همچنین نقش تمدن اسلامی را در انتقال و توسعه صنعت کاغذ بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه بغداد، مرکز خلافت در قرون اولیه اسلامی، به مرکزی مهم در این صنعت تبدیل شد و تحولی کیفی در تاریخ علم و دانش ایجاد کرد و به دسترس‌پذیری، کم‌هزینه‌تر و گسترده‌تر کردن کتاب‌ها و مطالعه آنها کمک فراوانی کرد.
توسعه نسخ خطی
صالح محمد زکی اللهیبی تأکید می‌کند که مسلمانان به تولید کاغذ اکتفا نکردند، بلکه آن را به سطحی از زیبایی و نوآوری رساندند که باعث شد کتاب‌ها ارزشی چند برابر پیدا کنند. نسخ خطی در تمدن اسلامی صرفاً یک وسیله برای فهم علم نبود، بلکه به شاهکاری زیبایی‌شناختی مملو از اسرار صنعت و خلاقیت مبدل شد.
زکی اللهیبی در این کتاب به صنعت تولید کتاب در تاریخ اسلام از زوایای شناختی، ادبی و معنوی می‌پردازد که نتیجه آن میراث فرهنگی جاودانی است که آثار آن هنوز در گنجینه نسخ خطی پابرجا است. مؤلف، اثر خود را به دو فصل و پنج بخش تقسیم کرده است که موضوعات آن شامل تاریخ صنعت تولید کاغذ، گستردگی جغرافیایی و نقش آن در پایتخت‌های بزرگی مانند شهر بغداد در عصر عباسیان و کشورهای اسلامی غرب آسیا، و نیز پرداختن به جنبه‌های زیبایی شناختی خط مغربی و نیز مستندسازی تأثیر کتاب‌های خطی اسلامی بر اروپا است.
این کتاب شامل مروری بر تحولات صنعت کاغذ از آغاز کشف آن و انتقال آن به جهان اسلام همراه با مروری بر اضافات کیفی که تولید کنندگان نسخ خطی و دانشمندان مسلمان خلق کردند، است. کاغذ در کشورهای اسلامی از نظر نوع، اندازه، رنگ و کاربرد به عنوان یک نشانه متمایز شناخته می‌شد، به طوری که وضعیت نویسنده، ماهیت متن، و ارزش آن موضوع به این وسیله مشخص می‌شد.
نویسنده در این کتاب توضیح می‌دهد که کشف کاغذ به چینی‌ها برمی‌گردد، اما سمرقند بیانگر نقطه شروع تمدن اسلامی بود، قبل از اینکه این صنعت در زمان خلافت هارون الرشید به بغداد انتقال یابد و در آنجا به اوج خود برسد و سپس در سراسر جهان اسلام گسترش یابد.
این کتاب تحول کتابت در تمدن اسلامی و استفاده از چرم، پوست و استخوان برای اهداف مختلف اصلاح، تزیین و رنگ‌آمیزی نوشته‌ها را بررسی کرده و همچنین نشان می‌دهد که تزیین، تذهیب و نقره‌کاری در نسخ خطی اسلامی صرفاً برای زیبا کردن آن نبوده است، بلکه بیانگر حس زیبایی‌شناختی همراه با محتوای علمی آن بود.
زکی اللهیبی معتقد است که فراوانی نقاشی‌ها و اشکال در برخی از نسخ خطی با اهداف علمی، زیبایی‌شناختی و فرهنگی مرتبط بوده و روح عصر و تعامل فرهنگی میان تمدن‌ها را منعکس می‌کند و به پیدایش متخصصانی از کاتبان و تذهیب‌گران کمک می‌کند که مهارت بالایی در تولید نسخ خطی داشته‌اند. دانشمندان همچنین نقش فعالی در غنی‌سازی جنبه بصری نسخ خطی دارند، به گونه‌ای که با محتوای علمی و هدف از نگارش آن همخوانی داشته باشد، که به این نسخه‌ها ارزش موزه‌ای استثنایی و گران‌قیمتی بخشیده است.
تزئینات و زیبایی‌شناسی نسخ خطی
صالح محمد زکی اللهیبی در پایان کتاب خود با عنوان «توسعه تاریخی صنعت نسخ خطی: قرائتی از تولید کاغذ و تزئینات نسخ خطی در تمدن اسلامی» پیوستی مستند آورده است که در آن مهم‌ترین اصطلاحات هنری مرتبط با زیبایی‌شناسی نسخه‌های خطی را جمع‌آوری کرده است و خواننده را با اصطلاحات هنری در زمینه صنعت تولید کتاب عربی ـ اسلامی راهنمایی می‌کند.
در مقدمه این اصطلاحات «تزویق» قرار دارد که به معنای تزئین بصری متون از طریق تصاویر، اشکال و نقاشی‌هایی است که مستقیماً به محتوای نسخه مربوط می‌شود. «تنمیق» نیز به معنای تزئین از طریق نقاشی و تزئین حروف و حاشیه‌ها است. «تمویه» هم به معنای استفاده از تذهیب و تزئین برای زیباسازی صفحات است، در حالی که «تذهیب» به طور خاص برای تزئین نسخه خطی با آب طلا یا ورق طلا استفاده می‌شود که یک هنر بسیار کهن بوده و با قرآن آغاز شده است که شامل طلاکاری صفحات آغازین قرآن و ابتدای سوره‌ها بوده و بعداً به کتابت متون با آب طلا توسعه یافته است.
یکی دیگر از این اصطلاحات، «اشکال» است که به معنای عناصر بصری غیر متنی است که برای روشن شدن اندیشه‌ها در متن علمی گنجانده شده و به‌ویژه در نسخه‌های خطی علوم کاربردی آمده است. «تحمیر» هم تکنیک رنگ‌آمیزی عناوین فصل‌ها، مسائل و تقسیم کننده‌ها با جوهر قرمز برای تشخیص و برجسته کردن آنها است.
در مورد ساختار فیزیکی نسخ خطی از اصطلاح «تجمیر» استفاده شده که فرآیند نگهداشتن جلد داخلی کتاب با کاغذ مخصوص است و «رقّ» یعنی پوست نازکی که از دوران پیش از اسلام تا دوران‌های اسلامی برای کتابت از آن استفاده می‌شده است.
اما هنر زیباسازی کتب به موارد زیر تقسیم می‌شود:
«زیباسازی با خوشنویسی» که بر زیبایی خط عربی تکیه دارد و تبدیل آن به شکل‌های تزیینی هندسی یا به شکل گُل تکیه دارد.
«تزئین به شکل گل و گیاه»، که از اشکال گل و گیاه برای زیباسازی نسخ خطی استفاده می‌شود.
«تزئین هندسی» که بر اساس اشکال هندسی متقارن است.
«صنعت خط» علم مستقلی است که به قواعد نوشتن و رسم الخط حروف عربی و حفظ تناسبات و زیبایی‌شناسی آن بر اساس قواعد دقیق مربوط می‌شود.
این ضمیمه، دریچه مهمی برای درک زبان هنری نسخه‌های خطی عربی و اسلامی است و نویسنده مجدداً تأکید می‌کند که کتاب در تمدن اسلامی فقط حامل علم و دانش نبوده، بلکه یک اثر هنری یکپارچه است که در آن کلمه با تصویر هماهنگی دارد و با زیبایی همسو است.
ترجمه از فرشته صدیقی
نظر شما