به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، مرحوم علامه طباطبائی، صاحب تفسیر بزرگ المیزان، در تفسیر بخشی از آیات ۲۴۲-۲۲۸ بقره، به موضوع «مراد از تعقل در قرآن کریم» اشاره کرده‌اند که تقدیم شما فرهیختگان می شود:
بنابر روایت حوزه، در قرآن، مراد از تعقل ادراک توأم با سلامت فطرت است، نه تعقل تحت تأثیر غرائز و امیال نفسانی.
خدای عزوجل هم، کلام خود را بر همین اساس ادا نموده و عقل را به نیروئی تعریف کرده که انسان در دینش از آن بهره مند شود.
و به وسیله آن راه را به سوی حقائق معارف و اعمال صالحه پیدا نموده و پیش بگیرد.
پس اگر عقل انسان در چنین مجرائی قرار نگیرد، و قلمرو علمش به چهار دیوار خیر و شرهای دنیوی محدود گردد، دیگر عقل نامیده نمی شود.
همچنانکه قرآن کریم از خود چنین انسانهائی حکایت می کند که در قیامت می گویند: «وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ»؛ اگر ما می شنیدیم و تعقل می کردیم دیگر از دوزخیان نمی بودیم.
و نیز فرموده : «أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا ۖ فَإِنَّهَا لَا تَعْمَی الْأَبْصَارُ وَلَٰکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ»؛ چرا در زمین سیر نکردند تا دارای دلهائی شوند که با آن تعقل کنند، و یا گوش هائی که با آن بشنوند؟ آخر تاریک شدن چشم سر، کوری نیست ، این چشم دل است که کور می شود، دلهائی که در سینه ها است .
پس این آیات همانطور که ملاحظه گردید کلمه عقل را در علمی استعمال کرده که انسان خودش بدون کمک دیگران به آن دست یابد.
و کلمه سمع را در علمی بکار برده که انسان به کمک دیگران آن را به دست می آورد.
البته با سلامت فطرت در هر دو برای اینکه می فرماید آن عقل ، عقلی است که با دل روشن توأم باشد نه با دل کور.
و نیز فرموده : «وَمَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ»؛ و چه کسی از ملت ابراهیم که دین فطری است روی می گرداند بجز کسی که خود را سفیه و نادان کرده باشد.
در سابق هم گفتیم که آیه شریفه ، به منزله عکس نقیض است، برای آن حدیثی که می فرماید: «العقل ما عبد به الرحمن»؛ عقل آن است که به وسیله آن خدای رحمان پرستش شود.
پس از همه آنچه تا اینجا گفتیم این معنا روشن گردید که مراد از عقل در کلام خدای تعالی آن ادراکی است که با سلامت فطرت برای انسان دست دهد.
و اینجا است که معنای جمله : «کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ».
به خوبی روشن می شود، چون در این جمله بیان خدا مقدمه تمامیت علم است، و تمامیت علم هم مقدمه عقل و وسیله ای به سوی آن است.
همچنان که در جای دیگر نیز فرموده : «وَتِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ ۖ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ»؛ همه این مثل ها را برای انسان می زنیم، ولی وی آنها را تعقل نمی کند، مگر کسانی که عالم باشند.
منبع: تفسیر المیزان؛ آیات ج ۲ ص ۳۲۸
نظر شما