اتحاد عربستان-بحرین؛ صف بندی تازه در برابر ایران

سید علی موسوی خلخالی
سران شورای همکاری خلیج فارس روز دوشنبه 14 می در ریاض گرد هم می‌آیند تا درباره چگونگی اتحاد میان بحرین با عربستان سعودی به عنوان حرکت ابتدایی برای تشکیل اتحادیه‌ای بزرگ‌تر که شامل همه کشورهای عضو شورای همکاری شود، با یکدیگر بحث و تبادل نظر کنند. پیشنهادی که چندی پیش ملک عبدالله، پادشاه عربستان سعودی در نشست گذشته این شورا داد و از دیگر کشورهای شورای همکاری نیز خواست که به جمع این اتحادیه بپیوندند. در گام نخست پادشاه عربستان اصرار دارد که این اتحادیه با الحاق بحرین و عربستان شکل بگیرد. اتحادیه‌ای که مد نظر او است چیزی شبیه امارات متحده عربی است که 7 شیخ نشین اماراتی در ابتدای دهه هفتاد میلادی به تشکیل آن تن دادند. این چیزی است که انور عشقی، رئیس مرکز مطالعات استراتژیک در جده به فرانس پرس گفته است. وی در این باره گفت: «پادشاه عربستان بر این اعتقاد است که منطقه تجربه موفقی در تشکیل اتحادیه داشته است. نگاه او به امرای شیخ نشین امارات متحده عربی است که در سال 1971 توانستند چنین اتحادیه‌ای را تشکیل دهند.»
هدف از این اتحادیه مهار شیعیان منطقه از یک سو و ایستادن در برابر ایران از سوی دیگر است که به اعتقاد کشورهای عربی منطقه به ویژه عربستان سعودی نفوذ آن روز به روز در حال افزایش است. به ویژه که نیروهای نظامی امریکایی نیز از عراق عقب‌نشینی کرده‌اند و این کشورها گمان می‌کنند که با این حرکت جایگاه ایران بیش از پیش در منطقه تقویت شده و خلاء امنیتی در منطقه ایجاد شده است.
از سوی دیگر ناآرامی‌های بحرین همچنان به قوت خود باقی است و به رغم سرکوب شدید آل خلیفه که به پشتیبانی مستقیم آل سعود صورت می‌گیرد همچنان ادامه دارد. نگرانی عربستان و دیگر کشورهای عرب عموما سنی منطقه این است که ناآرامی‌های بحرین به خاک کشورهایشان سرایت کند. خصوصا که عربستان در ماه‌های اخیر شاهد ناآرامی‌هایی در استان‌ الشرقیه و مناطق احصا و قطیف نیز بوده است. اکثریت جمعیت بحرین را شیعیان تشکیل می‌دهند ولی حاکمیت در اختیار اقلیت سنی که مورد حمایت قاطع عربستان سعودی است، قرار دارد. این موضوع بر نگرانی‌های آل سعود و دیگر متحدانشان در شورای همکاری خلیج فارس افزوده است. از این رو تصور می‌کنند که با تشکیل اتحادیه شیعیان منطقه که اکنون در بحرین در حدود 75 درصد هستند، تبدیل به اقلیت می‌شوند و با احتساب جمعیت عربستان 10 درصد کل جمعیت این منطقه را تشکیل خواهند داد.
در این میان انگیزه سیاسی نیز محرک عربستان برای تلاش در ایجاد اتحادیه شورای همکاری خلیج فارس نیز بوده است. پیشنهاد ایران به عراق برای تشکیل اتحادیه که در سفر اخیر نوری مالکی، نخست‌وزیر عراق به تهران مطرح شد، یکی دیگر از دلایل مهم عربستان برای ایجاد چنین اتحادیه‌ای است. خصوصا که عراق در هفته‌های اخیر مکررا گفته است که به هیچ وجه تمایلی برای عضویت در شورای همکاری خلیج فارس ندارد. نوری مالکی نخست‌وزیر عراق در سفر اخیر خود به کویت به جمعی از خبرنگاران و روزنامه‌نگاران کویتی که از او خواسته بودند که عراق برای عضویت در شورای همکاری تلاش‌های تازه‌ای را آغاز کند، گفت: «در حال حاضر تمایلی برای عضویت در شورای همکاری خلیج فارس نداریم.» هوشیار زیباری، وزیر امور خارجه عراق نیز در بغداد به خبرنگاران گفت: «بغداد در وضعیت فعلی لزومی نمی‌بیند که بخواهد برای عضویت در شورای همکاری خلیج فارس تلاش کند از این رو این موضوع در اولویت سیاسی خارجی عراق نیست.» کشورهای عربی از این که عراق از منظومه کشورهای سنی عربی خارج شده و شیعیان بر آن حکومت می‌کنند به هیچ وجه خرسند نیستند. آنها عراق را میراث امپراطوری عباسی می‌دانند که با حمله امریکا به آن و روی کار آوردن شیعیان در هرم قدرت صدمه‌ای به کیان عربی وارد شده است. حالا هم که صحبت از بی‌میلی‌اش برای عضویت در شورای همکاری خلیج فارس می‌زند، احساس توهین می‌کنند و می‌گویند که عراق می‌خواهد به جای نزدیکی به کشورهای شورای همکاری خود را به ایران شیعی نزدیک کند.
مشکلات پیش رو برای تشکیل اتحادیه
در این میان بر خلاف عربستان که برای تشکیل این اتحادیه به شدت اصرار دارد، دیگر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس چندان تمایلی به عضویت در آن ندارند. کویت رسما گفته است که نمی‌خواهد عضو چنین اتحادیه‌ای باشد و فقط منتظر است ببیند نتیجه تحقیقات کمیسیون ویژه بررسی پیشنهاد ملک عبدالله چیست تا نظر نهایی خود را به طور رسمی اعلام کند. کویتی‌ها احساس می‌کنند با تشکیل چنین اتحادیه‌ای ممکن است استقلالشان زیر سوال رود و زیر چتر کشورهای بزرگ شورا، به خصوص عربستان، جایگاه خود را از دست بدهند. منابع آگاه کویتی به روزنامه لبنانی السفیر گفته‌اند که کویتی‌ها گمان می‌کنند که با چنین اتحادیه‌ای عملا استقلال خود را از دست می‌دهند و مجبور خواهند شد منویات عربستان سعودی را اجرا کنند.
در عین حال کویتی‌ها به هیچ وجه تمایل ندارند که با تشکیل چنین اتحادیه‌ای روابط عمیق خود با ایران را مخدوش کنند. کویت جمعیت قابل توجهی شیعه دارد و افراد بسیاری از اتباع ایران را در خود جای داده که باعث شده جایگاه شیعیان در این کشور بیش از پیش تقویت شود. تا کنون وضعیت شیعیان در کویت مناسب بوده و آنها در کنار سنی‌ها و حتی افراطیون وهابی زندگی مسالمت‌آمیزی داشته‌اند. به گونه‌ای که همانند دیگر جریان‌های سیاسی و طیف‌های مذهبی در مجلس این کشور نماینده دارند. از این رو کویت نمی‌خواهد تحت القای عربستان وضعیتی مغایر وضعیت فعلی‌اش ایجاد شود.
علاوه بر آن، در میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس کویت آزادترین کشور این مجموعه محسوب می‌شود. از این رو بسیاری از کویتی‌ها از این بیم دارند که خشونت‌ها و سرکوب‌های مدنی حاکم بر عربستان به کشورشان سرایت کرده و جنبه رسمی پیدا کند.
قطر نیز چندان تمایلی به عضویت در این اتحادیه ندارد. قطر که در تحولات اخیر خاورمیانه توانسته نقشی در خور توجه برای خود دست و پا کند و با حمایت بی‌شائبه امریکا طلیعه‌دار تحولات بسیاری در جهان عرب باشد، نمی‌خواهد تحت سلطه عربستان سعودی قرار بگیرد. به همین دلیل است که سلمان شیخ، یکی از اعضای بروکینگز در قطر خطاب به عربستانی‌ها می‌گوید: «آیا گمان می‌کنید با تشکیل اتحادیه مشکل بحرین حل می‌شود؟ کشتار و خشونتی که هر روز در آن جریان دارد، پایان می‌‌یابد؟»
وی همچنین می‌گوید: «قطر مخالف ورود به چنین اتحادیه‌ای است چرا که می‌ترسد با ورود به چنین اتحادیه‌ای در برابر ایران قرار بگیرد.»
در عین حال قطر با عربستان مشکلات مرزی دارد و گمان می‌کند با ورود به چنین اتحادیه‌ای ادعاهای مرزی‌اش به کلی فراموش شود.
عمانی‌ها نیز از قدیم تمایلی به شورای همکاری خلیج فارس نداشته‌اند. آنها بارها گفته‌اند که عضویت خود در این شورا را تحمل می‌کنند. برای همین همواره عربستانی‌ها و اماراتی‌ها از آنها ناخرسند بوده‌اند. علاوه بر آن عمان نیز روابط حسنه و استراتژیکی با ایران دارد و نمی‌خواهد که این روابط تحت تاثیر ورود به چنین اتحادیه‌ای قرار بگیرد.
از سویی، بحث تشکیل اتحادیه‌ای شبیه اتحادیه اروپا مدت‌ها است که میان کشورهای شورای همکاری مطرح بوده است. از سال 2008 تصمیم بر آن بوده است که گمرکات کشورهای عضو یک‌پارچه شده و واحد پولی یکسان تعیین شود ولی هیچ کدام از این طرح‌ها تا کنون تحقق نیافته است. در سال 2011 بحث ایجاد گذرنامه یکسان برای کشورهای شورای همکاری مطرح شد که با مخالفت صریح کویت و عمان به نتیجه نرسید. بر سر مسائل اقتصادی نیز امارات معتقد است که نباید به حساب کشورهای دیگر از امتیازات کلان گمرکی و اقتصادی‌ای که در دبی، ابوظبی و شارجه دارد، بگذرد مگر این که امتیازهای اقتصادی بالایی از کشورهای عضو بگیرد.
در این میان تنها بحرین و عربستان هستند که تشکیل اتحادیه را برای خود مشروع می‌دانند. خانم سمیره رجب، وزیر دولت در امور اطلاع‌رسانی در این باره گفت: «تشکیل اتحادیه مشترک میان بحرین و عربستان و شاید یک کشور سوم دیگر مورد حمایت منامه و ریاض است.»
این در حالی است که کارشناسان معتقدند که تشکیل چنین اتحادیه‌ای در حقیقت به معنای ادغام بحرین در خاک عربستان و از بین رفتن حاکمیت آن تحت تاثیر ریاض محسوب می‌شود و چنین چیزی امکان‌پذیر نیست. حتی اگر در نشست روز دوشنبه رهبران کشورهای عضو با تشکیل چنین اتحادیه‌ای موافقت کنند، از لحاظ اجتماعی و سیاسی امکان اجرای آن وجود ندارد. اگر چه گفته می‌شود عربستان توانسته است به زحمت حمایت امریکا را از تشکیل چنین اتحادیه‌ای به رغم هشدارهای واشنگتن کسب کند.
49262