بررسی اوضاع اقتصادی ایران در دوران جنگ / داستانی از ممنوعیت صدور هر گونه هواپیما و قطعات یدکی به ایران

محمد هیراد حاتمی:
ترسیم تصویری از آنچه در هشت سال دفاع مقدس بر ایران گذشت هنوز هم تکمیل نشده است. آنقدر این تصویر جای بحث و تحلیل دارد و به اندازه ای ناگفته از آن باقی مانده است که در بیست و سومین سالگرد اتمام جنگ تحمیلی سرشار از نکاتی هستیم که نشنیدیم، نخواندیم و مشاهده نکردیم. جدا از رشادت هایی که صورت گرفت شاید به همین دلیل هم باشد که با گذشت دو دهه از آنچه ایران در هشت سال جنگ تحمیلی عراق از سرگذرانده است هنوز هم روایت از گوشه و کنار « هشت سال دفاع مقدس » مهم و اثر گذار تلقی می شود. یکی از مهم ترین زوایای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به آنچه به لحاظ اقتصادی ایران تجربه کرد گره می خورد. اختلافات ارضی ایران و عراق که در سال 1957 میلادی حل شده می نمود، با تغییر حکومت ایران و توهم از هم اشیده شدن ارتش ایران از یک سو، و به قدرت رسیدن صدام حسین در عراق و به دنبال آن قدرتمند شدن ارتش عراق از سوی دیگر زمینه تحریک پذیری عراق برای آغاز جنگ با ایران ایجاد شد. جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در شرایطی متولد شد که اقتصاد ایران تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی اتکا بر درآمد های نفتی را به شکل گسترده تجربه کرده بود و در آستانه کاهش وابستگی به نفت برای ایجاد تحول در اقتصاد قرار داشت. آنچه واضح و مبرهن است و باید پذیرفت این واقعیت است که وضعیت اقتصادی ایران در دوره های مختلف به شدت تحت تاثیر تکانه های نفتی بوده است. فعالیت های اقتصادی کشور پس از اولین تکانه نفتی سال 1353، وارد نوسان های شدید شد. دوره هایی هم که اقتصاد ایران رونق را تجربه کرده است به طور معمول به دوره هایی ارتباط پیدا می کند که قیمت نفت و به دنبال آن درآمد های نفتی شیب صعودی به خود گرفته است. بر این اساس قیمت نفت به عنوان نقشی محوری و موثر همواره اقتصاد ایران را با خود پیش برده است تا نقش این محصول را حتی در روزهایی که جنگ تحمیلی علیه ایران آغاز شد نتوان نادیده گرفت. به عبارتی ساده تر رونق و رکود اقتصاد ایران در زمان جنگ هم با « قیمت نفت » عجین است و از کنار آن راه گذر نیست. بر اساس بررسی هایی که فرهاد دژپسند، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی به همراه حمید رضا رئوفی در کتاب « اقتصاد ایران در دوران جنگ تحمیلی » انجام داده است اوضاع اقتصادی در سال های جنگ دلالت بر آن دارد که اقتصاد ایران در طول جنگ تحمیلی سه دوره رکود و دونق اقتصادی را تجربه کرده است: « بررسی اوضاع اقتصادی در سال های جنگ دلالت بر آن دارد که اقتصاد ایران در طول جنگ تحمیلی سه دوره رکود و دونق اقتصادی را تجربه کرده است. »
نخستین دوره که به سال 1359 تا 1360 ارتباط پیدا می کند و ایران در آن « رکود اقتصادی » را تجربه کرد. رکود اقتصادی که از نیمه سال 1356 شروع شده بود با پیروزی انقلاب اسلامی تا سال 1360 به حیات خود ادامه داد. با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران مراکز صنعتی و تجاری در جنوب غربی ایران به شکل جدی صدمه دید و یا اینکه در معرض آسیب قرار گرفت. در این بازه زمانی قیمت نفت در بازار های جهانی تقریبا بالا بود اما از آنجا که صادرات نفت کاهش پیدا کرده بود، تنزل درآمد های نفتی طبیعی جلوه کرد. از سوی دیگر استان خوزستان که به دلیل دارا بودن تاسیسات نفتی و نیز برخورداری از بنادر مهم به عنوان دروازه های خروج و ورود کالا همواره مورد توجه بوده است با اشغال خرمشهر و تخریب آن به طور واقعی این بندر مهم از چرخه اقتصادی ایران حذف شد. همچنین بندر امام خمینی نیز به دلیل مجاورت با مناطق جنگ زده مورد تهدید قرار گرفت. در دو سال نخست جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تعداد هشت فروند کشتی تجاری و نفتکش ایران مورد اصابت قرار گرفت. مراکز و تاسیسات نفتی همچون پالایشگاه ها و خطوط انتقال نفت و چاه های نفت در خطر اشغال متجاوز و تیررس آن قرار گرفت. در کتاب « اقتصاد ایران در دوران جنگ تحمیلی » پیرامون جزییات این موضوع نوشته شده است: « پالایشگاه آبادان با ظرفیت بالای 620 هزار بشکه در روز که ظرفیتی نزدیک به مجموع ظرفیت سایر پالایشگاه های ایران داشت، با آغاز هجوم ارتش عراق از فعالیت باز ایستاد و تا پایان جنگ مورد استفاده قرار نگرفت و همواره در معرض آتش دشمن بود. در واقع در این دوره بخش مهمی از مراکز مهم اقتصادی و صنعتی تخریب شد و یا در معرض تهدید قرار گرفت. »
همانطور که مورد بررسی قرار گرفت پیامد های سیاسی و اقتصادی پیروزی انقلاب اسلامی که موجب دگرگونی نظام اقتصادی و سیاسی گذشته شده بود ادامه پیدا کرد. از سویی دیگر تداوم تحریم اقتصادی ایران توسط آمریکا و هم پیمانان غربی که به دنبال تسخیر سفارت آمریکا در تهران ایجاد شده بود، بلوکه کردن ذخایر ارزی کشور در بانک های آمریکایی و بالاخره آغاز جنگ تحمیلی از جمله عوامل اصلی به وجود آمدن رکود اقتصادی بود که تا سال 1360 ادامه داشت و فعالیت های اقتصادی به ویژه در بخش صنعت را تحت تاثیر قرار داد.
پس از دوران رکود اقتصادی که تا سال 1360 ادامه پیدا کرد دومین دوره زمانی اقتصاد ایران در زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را می توان به رونق اقتصادی ارتباط داد که به لحاظ زمانی در میان سال های 1361 تا 1364 تعریف می شود. بر اساس بررسی های صورت گرفته در کتاب اقتصاد ایران در زمان جنگ برخی شاخص های اقتصادی در این بازه زمانی نشان دهنده بهبود اوضاع اقتصادی ایران است: « در پی اقدامات قوای ایران با هدف باز پس گیری مناطق اشغال شده و اجرای عملیات های بزرگ و موفقی چون بیت المقدس که به آزادی خرمشهر و مناطق وسیعی از سرزمین های اشغالی ایران در خرداد 1361 انجامید، بخش مهمی از مراکز اقتصادی کشور از تیررس دشمن و تهدید رهایی یافتند و با افزایش صادرات نفتی، درآمدهای حاصل از آن نیز افزایش یافت، لذا برخی شاخص های اقتصادی نشان دهنده بهبود اوضاع اقتصادی در سال 1361، به نسبت دو سال قبل از آن می باشد. در واقع در آغاز این دوره و پس از آزادی خرمشهر، اعتبار ایران به عنوان کشوری با ثبات و شکست ناپذیر در مقابل تهاجمات بیگانه، مورد پذیرش جوامع بین المللی قرار گرفت و موقعیت اقتصادی و اجتماعی کشور تثبیت شد.» در رابطه با جزییات بیشتر این موضوع می توان به رفتار ژاپنی ها در تکمیل پروژه پتروشیمی ایران- ژاپن واقع در بندر امام خمینی اشاره کرد: « برای نمونه در تابستان 1361 ژاپن از اجرای تعهد خود در تکمیل پروژه پتروشیمی ایران- ژاپن واقع در بندر امام خمینی، سر باز زد و رییس ژاپنی شرکت سرمایه گذار در این پروژه گفت: « ما هیچ امیدی به این پروژه نداریم و شرکای ژاپنی نمی توانند بیش از این در طرح سرمایه گذاری کنند، اما در صورتی که ایران حاضر باشد مخارج اضافی را برای اتمام این پروژه بپردازد ، حاضریم در زمینه تکنیکی به ایران کمک کنیم. » لذا در آن زمان که اقتصاد کشور به تکمیل و راه اندازی چنین پروژه هایی احتیاج داشت با بهانه های مختلف پیمانکاران خارجی این پروژه ها مواجه بود. ( علیرضا لطف الله زادگان، روز شمار جنگ ایران و عراق، کتاب بیستم؛ عبور از مرز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تهران1381، ص 79 )

در یک جمع بندی کلی در سال 1361 فعالیت همه بخش های اقتصادی یعنی نفت، صنعت و معدن، کشاورزی و خدمات افزایش یافت و به رونق اقتصادی انجامید که این وضعیت تا سال 1364 ادامه یافت. مقدار ارزش افزوده بخش های اقتصادی در سال های ذکر شده در جدول زیر آمده است که گویای این واقعیت است. 
 

در ادامه بررسی هایی که در کتاب اقتصاد ایران در دوران جنگ آمده است می خوانیم که در این دوره زمینه روابط بین الملل و فشار های سیاسی باید گفت که رابطه ایران و آمریکا همچنان بر ستیز و دشمنی استوار بود. انفجار سفارت آمریکا در بیروت در 29 امین روز شهریور سال 1363 و به دنبال آن، اتهام آمریکا به ایران مبنی بر اینکه گروه های تحت حمایت ایران مسبب این انفجار بوده اند، رابطه دو کشور را تیره تر کرد و به این بهانه در تاریخ 5/ 7/ 1363، قانونی در آمریکا به تصویب رسید که بر اساس آن صدور هر گونه هواپیما و قطعات یدکی به ایران فارغ از میزان ارزش و وزن آن ممنوع شد.
گفتنی است تا پیش از این مصوبه صدور هواپیما برای فعالیت های تجاری و نیز صدور هواپیماهایی که ارزش آن کم تر از نیم میلیون دلار بود، به وسیله شرکت های آمریکایی به دلیل تعهداتی که از پیش از انقلاب ایران داشتند بلامانع بود. ( هادی نخعی، روز شمار جنگ ایران و عراق، کتاب سی وسوم: تجدید رابطه آمریکا و عراق ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1379، ص 176-177 ) این ممنوعیت سبب می شد تا ایران در تهیه لوازم و قطعات یدکی هواپیما های خود با مشکل مواجه شده و با پرداخت مبالغ بیشتر ، از طریق شرکت های واسطه یی آنها را تهیه و تامین کند.
پس از گذشت یک دوران رونق در اقتصاد ایران در روزهایی که ایران دفاع مقدس در مقابل عراق را در دفتر تاریخ ثبت می کرد بار دیگر رکود اقتصادی حاکم شد و بر این اساس سومین دوره وضعیت اقتصادی ایران در زمان جنگ تحمیلی را نیز باید با رکود معرفی کرد که در سال های 1365 تا 1367 به ثبت رسیده است. در رابطه با جزییات این دوره نیز در « اقتصاد ایران در دوران جنگ آمده است: « رکود شدید اقتصادی ، وضعیت نگران کننده شاخص های اقتصادی، کاهش شدید قیمت نفت و درآمد های نفتی، فشار های شدید بین المللی، افزایش نبرد های زمینی، تشدید حملات عراق به مراکز اقتصادی و غیر نظامی، گسترش و تشدید جنگ نفتکش ها، حضور ناوگان جنگی قدرت های شرق و غرب و درگیری مستقیم با آمریکا از خصوصیات این دوران است. بررسی شاخص های اقتصادی در این دوره حاکی از رکود شدید اقتصادی است که از سال 1365 شروع و در سال 1367 به عمق خود رسید، که مهم ترین دلیل آن کاهش بسیار شدید قیمت نفت در بازار های جهانی از آخرین ماه های سال 1364 بود. حدول زیر قیمت نفت ایران در سال های جنگ تحمیلی از جمله سه سال پایانی را نشان می دهد.
 

علاوه بر مشکل کاهش قیمت نفت در این دوران، طی سه سال پایانی جنگ به کرات پایانه نفتی خارک، نفتکش های حامل نفت ایران و کشتی های تجاری ، مورد اصابت موشک ها و راکت های هواپیماهای ارتش عراق قرار گرفت. در این دوره 44 فروند کشتی نفتکش و 3 کشتی تجاری ایرانی مورد اصابت قرار گرفت. همچنین در این سال ها سلسه های متعددی از حملات گسترده عراق به مراکز اقتصادی و نفتی ایران صورت گرفت. مراکز اقتصادی از جمله تاسیسات نفتی شیراز، تبریز، اصفهان، بی بی حکیمیه، زرند، مارون، واحد های شماره 2 و 3 گچساران، پتروشیمی ایران- ژاپن و همچنین تاسیسات تخلیه و بارگیری بندری و راه آهن بندر امام خمینی، کارخانه سیمان درود و سایر مراکز صنعتی و حتی برخی مزارع کشاورزی و نواحی مسکونی هدف حمله عراق قرار گرفت. اما همانطور که اشاره شد یکی از اصلی ترین موضوعاتی که در این دوران به اقتصاد ایران ضربه زد کاهش درآمد های نفتی بود. یکی از مهم ترین پروژه های احداث خط انتقال گناوه- عسلویه با هزینه یی بالغ بر 2 میلیارد دلار بود. این خط لوله برای دور از تیر رس قرار گرفتن کشتی های حامل نفت ایران جهت صادرات نفت طراحی شده بود که به فاصله یی دور تر از خارک و در نزدیکی دهانه خلیج فارس واقع شده بود اما به دلیل بروز دور تازه یی از مشکلات اقتصادی ایران، این پروژه نیمه کاره متوقف شد. ( خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش های ویژه بهمن 1364، ص 33 )
علاوه بر این و با ادامه تشدید حملات هوایی عراق به دروازه های ورود و خروج کالا افزون بر بنادر جنوب، مبادی ارتباطی در شمال غرب کشور نیز آسیب دید. به طور مثال در فروردین 1365 به دلیل آسیب دیدن یک پل راه آهن ارتباطی ایران و ترکیه در نزدیکی مرز، صادرات کالا از ترکیه به ایران برای چند روز با مشکل مواجه شد. محدودیت های گوناگون اقتصادی ناشی از جنگ در این دوران تولید برخی اقلام کشاورزی در ایران از جمله گندم را کاهش داده بود. کمبود سوخت و روغن موتور برای چاه های عمیق کشاورزی در برخی از استان ها از دلایل اصلی کاهش سطح زیر کشت تولید غلات بود. همچنین بخش صنعت نیز به دلیل نبود امکان تخصیص ارز به این بخش به شدت آسیب دیده بود. در سه سال پایانی جنگ به دنبال افزایش فشار های سیاسی و اقتصادی ناشی از جنگ فعالیت بخش های مختلف اقتصادی کاسته شد و این روند تا پایان جنگ ادامه داشت.

3939