تنشی که صفر نمی‌شود!/سوریه و دو راهی دیپلماسی ترکیه

سیامک کاکایی

این روزها دیپلماسی منطقه‌ای ترکیه تمرکز ویژه‌ای بر مسئلۀ کردها پیدا کرده است. رفت و آمد مسئولان کرد عراقی و سوری به آنکارا نشان از افزایش حساسیت و توجه ترکیه به مسئلۀ کردها در مناطق پیرامون دارد.
به موازات آن نیز موضوع کُندی مذاکرات میان ترکیه و پ.ک.ک نیز بر روند تحولات منطقه‌ای پیرامون مسئلۀ کردی تأثیرگذار بوده است. از طرفی تحرکات در مرزهای ترکیه و سوریه و درگیری میان نیروهای جبهة‌النصره با نیروهای حزب اتحاد دمکراتیک کردهای سوریه طی 2 هفتۀ گذشته که همچنان در جریان است، حساسیت‌های ترکیه را نسبت به تحولات سوریه نیز افزایش داده است.
در این میان اعلام خودگردانی کردهای سوریه از سوی صالح مسلم که 3 هفتۀ پیش صورت گرفت، توجه ترکیه را به اصطکاک در خطوط قرمزی که در بستر امنیتی و منافع ترکیه ایجاد خواهد کرد، بیشتر معطوف کرده است. شاید سفر صالح مسلم، رهبر حزب اتحاد دمکراتیک کردهای سوریه به ترکیه و مذاکراتی که با مسئولان این کشور از جمله داود اوغلو داشت، بی تأثیر از این نگرانی‌ها و حساسیت‌ها نباشد. همین موضوع سبب شد تا داود اوغلو اعلام کند که توجه و تمرکز ترکیه به مسئلۀ کردها در عراق و سوریه یک ضرورت است.
با توجه به این مسائل به نظر می‌رسد که روند تحولات در سوریه پیرامون مسائل کردی نه تنها حساسیت‌های ترکیه که توجه محافل سیاسی منطقه و جهانی را نیز تا حدودی به خود جلب کرده است. عدالت و توسعه که مشی سیاست خارجی خود را بر اساس "تنش صفر با همسایگان" قرار داده بود؛ با تشدید بحران در سوریه و سرایت بیش از پیش آن به حوزۀ کردی در دو راهی سختی قرار گرفته و به ظاهر تنش سوریه قرار نیست صفر شود.
کردهای سوریه در حدود 10% از جمعیت سوریه را تشکیل می‌دهند، اما آنچه در این میان در ارتباط با کردهای سوریه قابل توجه است، تلاش و حرکت دو سال اخیر گروههای کرد سوریه به سمت هویت یابی قومی در این کشور است؛ با در نظر داشتن این ملاحظه که پیشتر بخشی از کردهای سوریه حتی دارای شناسنامه هم نبودند.
اکنون بازیابی هویت قومی از سوی کردها در سوریه به عنوان خط مشی محوری محسوب شده و این روند به سرعت در حال حرکت و پیشروی است؛ در واقع شکل‌گیری نوعی مطالبات که به منزلۀ ایجاد مناطق اداری کردی و یا آنچه صالح مسلم به عنوان ایجاد منطقۀ خودگردان کرد در سوریه اعلام کرد که این مسئله حکایت از تأثیر روند سریع تحولات سوریه بر حوزۀ سیاست خارجی ترکیه دارد.
آیندۀ این تحولات از یک سو برای ترکیه که همسایۀ دیوار به دیوار سوریه است و از طرف دیگر بر فرایند حرکت قومی کردها در سوریه تأثیرگذار است؛ از آن جهت که حتی این احتمال هست که ارتش سوریه قصد بازگشت به مناطق کردنشین سوریه برای کنترل این مناطق را داشته باشد؛ مناطقی که از حدود یک سال و نیم پیش به طور داوطلبانه از کنترل دولت خارج شده و اداره و کنترل 6 شهر کردنشین سوریه به دست نیروهای محلی و احزاب کردی اتحاد دمکراتیک افتاد. از این رو ممکن است تغییراتی در این معادله ایجاد و شاید بحث ایجاد یک منطقۀ کردی در سوریه را به حاشیه براند.
اما از طرف دیگر چنانچه روند تحولات در سوریه سمت و سوی دیگری بیابد، برای ترکیه نگران کننده خواهد بود. بدان معنا که می‌تواند دامنۀ مطالبات کردی در سوریه رو به افزایش بگذارد و به موازات آن نوعی مطالبۀ ایجاد تشکیلات از سوی علویان سوریه نیز به شکلی پدیدار شود.
اما آنچه در ارتباط با کردها برای ترکیه حساسیت برانگیز است، میزان تأثیرگذاری تحرکات در عرصۀ کردی در سوریه بر محیط درونی ترکیه و کردهای این کشور است. به خصوص اینکه دولت ترکیه در حوزۀ داخلی بر سرمسائل کردها و مذاکرات پ.ک.ک دست به گریبان است و در عین حال با چالش جدی در مقابل احزاب مخالف خود اعم از حرکت ملی، جمهوری خلق و حتی نظامیانی که به نظر می‌رسد بخش‌هایی از آنها با رویکردهای ترکیه نسبت به پ.ک.ک مخالف باشند؛ روبروست. مجموع این عوامل ممکن است بازتعریفی نسبت به مسئلۀ کردها در سیاست خارجی ترکیه به وجود بیاورد و خطوط قرمزی که ترکیه در سیاست خارجی خود نسبت به مسئلۀ کردها ایجاد کرده، خدشه دار شود و متعاقباً در داخل ترکیه نیز به برآمدن مخالفت‌ها علیه حزب عدالت و توسعه نسبت به آنچه دستاورد سیاست‌های ترکیه نسبت به سوریه بوده، منجر شود.
به همین دلیل نزدیکی ترکیه به کردهای عراق و رفت و آمدهایی که بین مسئولان کرد عراقی با ترکیه در حال انجام است، این احتمال را قوت بخشیده که ترکیه بکوشد از طریق منطقۀ کردستان عراق و از طریق رایزنی‌ها و حرکت نرم به شکلی این حساسیت‌ها را دوچندان و دامنۀ مطالبات کردی در سوریه را فرو بنشاند. ضمن آنکه رایزنی‌های ترکیه با مسئولان احزاب کرد سوریه و عراق بی‌تأثیر از روند تحولات کلی در این باره نیست.
از طرفی ذکر این نکته لازم است که نگاه احزاب کرد سوریه نسبت به آیندۀ خودگردانی در این منطقه یکسان نیست؛ چنانچه کردهای سوریه در شورای مخالفین این کشور - که آنکارا از آنها حمایت می‌کند- طرفدار ایجاد چنین منطقه‌ای در شرایط کنونی نیستند و به همین دلیل ترکیه در مدار سیاست خود نسبت به سوریه از شورای مخالفین سوریه همچنان حمایت خواهد کرد و سیاست محوری ترکیه در ارتباط با سوریه حمایت از دولت تمرکزگرا در این کشور خواهد بود چه در وضعیت تغییر تحولات سوریه و چه در حالت تثبیت.
این مسئله احتمالاتی را در عرصۀ رسانه‌ای مطرح کرده است که با توجه به تحولاتی که در مناطق مرزی ترکیه با سوریه و برآمدن مسئلۀ کردی در سوریه پدید آمده آیا ترکیه را مجاب خواهد کرد که در سیاست خود نسبت به بشار اسد تغییراتی ایجاد کند یا خیر. چرا که ترکیه گمان می‌برد در این شرایط تا حدودی منافع امنیتی ترکیه کمتر به مخاطره خواهد افتاد؛ اما آنچه محرز است اینکه ترکیه با وضعیت جدیدی نسبت به روند تحولات سوریه و مسائل پیرامون حوزۀ کردی مواجه است و همین مسئله ذهن رهبران آنکارا و حزب عدالت و توسعه را نسبت به طراحی یک برنامۀ جدید و یا دکترین جدید در ارتباط با مسئلۀ کردی درگیر کرده است.
5252