امید چگونه در مدار زمین جای گرفت؟

یک هفته پیش، ماهواره امید به‌وسیله موشک سفیر2 در مدار زمین قرار گرفت. در طول این یک هفته، اطلاعات مختلفی در خبرگزاری‌ها و رسانه‌های مختلف منتشر شده که بخش‌هایی از این دستاورد بزرگ عرصه هوافضا را آشکار می‌کند، اما سهم رسانه‌های داخلی در این میان زیاد نبود و به پخش اخبار محدود اکتفا کردند.

از شب اول پرتاب ماهواره که مشخصات مداری آن از سوی سازمان‌های فضایی و رصدگران حرفه‌ای ماهواره‌ها در اینترنت قرار گرفت، اطلاعات فراوانی در مورد این ماهواره بدست آمد. زمان پرتاب با دقت 5 دقیقه، موقعیت پایگاه فضایی ایران، مشخصات موشک سفیر2، حدس و گمان‌هایی در مورد آزمایش‌های پیشین ایران و غیره، همه اطلاعاتی بودند که هر کس می‌توانست از شبکه اینترنت بدست آورد.

جالب اینجاست که این اطلاعات را ماهواره‌های اطلاعاتی بیگانه و جاسوسان حرفه‌ای و تجهیزات فوق‌پیشرفته تهیه نکرده‌اند، بلکه افرادی علاقه‌مند، با همین ابزارهای معمول و دردسترس و البته با اندکی فسفر سوزاندن تهیه کرده‌اند. این مطلب نیز با استفاده از همین اطلاعات در دسترس تهیه شده است.

مهم‌ترین منبع برای تهیه این مطلب، گزارش جاناتان مک‌داول از مدار و چگونگی حرکت ماهواره امید است. جاناتان مک‌داول، اخترفیزیک‌دانی است که در مرکز اخترفیزیک اسمیث-سونیان دانشگاه هاروارد مشغول به کار است. مهم‌ترین کار حرفه‌ای او، تحلیل اطلاعات ارسالی تلسکوپ فضایی چاندرا و بررسی پرتوهای ایکس دریافتی از اجرام آسمانی است. اما او بخشی از وقتش را به رصد و بررسی مدار ماهواره‌های اطراف زمین اختصاص داده و در بیست سالی که به این کار مشغول است، توانسته یکی از بزرگ‌ترین منابع تاریخی و علمی ماموریت‌های فضایی را روی اینترنت ایجاد کند. به سبب خدمات بی‌شمارش به دنیای نجوم و فضا، اتحادیه بین‌المللی نجوم در سال 1372 / 1993، سیارک 4589 را به افتخار او سیارک مک‌داول نامید.

قدم اول: رصد ماهواره و تعیین ویژگی‌های مداری
رصدگران آماتور فراوانی در سراسر جهان هستند که هر شب به آسمان می‌نگرند و اجرام آسمانی را می‌بینند. برخی از این رصدگران به رصد ماهواره‌ها نیز علاقمندند و هر شب، آنها را تعقیب می‌کنند. فهرست کاملی از این ماهواره‌ها وجود دارد که می‌توان با دسترسی به آن، زمان و مسیر حرکت ماهواره را از هر جای زمین بدست آورد. البته این ویژگی شامل ماهواره‌های جاسوسی و اطلاعاتی نمی‌شود، چراکه آنها به موتورهایی مجهزند که پیوسته مسیرشان را تغییر می‌دهد.

البته پایگاه‌های اینترنتی اطلاعات ماهواره‌ای مانند هِوِنز-اِباو نیز این اطلاعات را با دقت فوق‌العاده بالا به‌شکل آنلاین ارایه می‌دهند. نرم‌افزارهای شبیه‌ساز آسمان شب نیز مانند استاری‌نایت این قابلیت را دارند.

در کنار این رصدگران، رادارها و تلسکوپ‌های ویژه آژانس‌های فضایی و سپر دفاع ضد موشکی برخی کشورها نیز این ماهواره‌ها را تعقیب می‌کنند. داده‌های منتشرشده ناسا و برخی دیگر از این رصدگران آماتور، وجود دو جسم جدید را در مدار زمین مشخص کرد، یکی 2009-04A در مدار 55.51 × 378 × 245 و دیگری 2009-04B که در مدار55.6 × 439 × 245 به دور زمین می‌گردید.

عبارت 2009-04A، نشانه علمی اجرام دور زمین است و به معنی چهارمین جسمی است که در سال 2009 به‌دور زمین قرار گرفته است. عبارت A نیز بدان معنی است که این جسم، بخش اول از جسم دیگری است که منشا مشترکی دارند. 55.51 × 378 × 245 نیز بدان معنی است که کم‌ترین فاصله این جسم از سطح زمین 245 کیلومتر، بیشترین فاصله آن 378 کیلومتر و زاویه صفحه مداری آن نسبت به استوای زمین 55.51 درجه است.

برخی منجمان توانستند در بسامد 465 مگاهرتز، از جسم 2009-04A علایم رادیویی دریافت کنند، بنابراین ماهواره امید همان 2009-04A است و 2009-04B باید مرحله نهایی موشک سفیر باشد که این جسم را به مدار زمین رسانده و آن را در ارتفاع 245 کیلومتری از سطح زمین رها کرده باشد.

البته طبق انیمیشن پخش‌شده در سیمای جمهوری اسلامی، کلاهک سفیر که ماهواره امید را پوشانده است، حوالی زمان پرتاب باز می‌شود و به صورت 2 نیم‌کلاهک از ماهواره جدا می‌شود، اما این دو قطعه تاکنون در فهرست اجرام به‌دور زمین قرار نگرفته‌اند.

قدم دوم: تعیین زمان دقیق پرتاب امید
ماهواره امید هر 90 دقیقه و 43.6 ثانیه یک بار به‌دور زمین می‌گردد، بنابراین در هر شبانه‌روز 15.8719 بار به‌دور زمین می‌گردد؛ اما از آن‌جایی‌که دوره تناوب وضعی زمین، 3 دقیقه و 56 ثانیه از شبانه‌روز 24 ساعته رایج کوتاه‌تر است؛ هر بار که زمین یک بار به‌دور خودش می‌گردد، 15.828 بار به‌دور زمین چرخیده است. بنابراین، هر بار که امید یک بار به‌دور زمین می‌گردد و سر جای قبلی‌اش برمی‌گردد، زمین 22.75 درجه چرخیده و به همین دلیل، امید در هر بار گردش به‌دور زمین از فراز ایران عبور نمی‌کند.

اما بر اساس همین پدیده می‌توان زمان پرتاب را با دقت 5 دقیقه تعیین کرد. اگر مسیر حرکت ماهواره را با زمان‌های عبور آن از پایگاه فضایی ایران (35.2 شمالی و 53.9 شرقی) که در جنوب شرقی سمنان واقع است، مقایسه کنیم؛ تنها به یک زمان مشترک می‌رسیم، ساعت 18:38 دوشنبه 2 فوریه به‌وقت جهانی که متناظر با 22:08 شامگاه 14 بهمن است. اما باید تاخیر زمانی پرتاب ماهواره تا ورود آن‌را به مدار زمین نیز درنظر گرفت. جاناتان مک‌داول، برای تخمین این تاخیر زمانی از ویژگی های موشک دو مرحله‌ای 63ک11 استفاده کرده که در سال 1342 / 1963 برای پرتاب ماهواره‌های اتحاد جماهیر شوروی استفاده می‌شد. بین 3 تا 4 دقیقه طول می‌کشد تا این موشک پس‌از پرتاب، محموله خود را در مدار زمین قرار دهد. بنابراین با احتساب این تاخیر 3 تا 4 دقیقه‌ای، زمان پرتاب با دقت 5 دقیقه، حدود 22:04 شامگاه 14 بهمن تعیین می‌شود.

قدم سوم: مقایسه با اطلاعات منتشرشده داخلی
در طول این یک هفته، گفتگوهای مختلفی با دست‌اندرکاران صنایع فضایی ایران انجام شده، اما اغلب آنها به طرح مباحث کلی پرداخته و به جزئیات این ماموریت نپرداخته‌اند. اما خبرگزاری برنا، وابسته به سازمان ملی جوانان، در گفتگویی با دکتر بلندی، عضو شورای عالی فضایی کشور و دکتر امی از کارشناسان مسایل فضا، اطلاعات جالبی را مطرح کرده است. مهم‌ترین نکات این گفتگو را «عینا» ملاحظه می‌کنید:

- «من جهت اطلاع به شما می‌گم که باید 5 تا تست انجام می‌شد که به این موفقیت برسیم، به لطف خدا و به توانمندی دانشمندان که شبانه‌روز، خصوصا در مدت اخیر، بیش از 3000متخصص ما کار کردند و تونستند این کار رو انجام بدند، در تست دوم، موفق بود، هدفم این بود که این ماهواره امید پرتاپش درمدار خودش قرار بگیره و تثبیت بشه.» برداشت بنده از این جملات، این است که ماهواره امید دومین تست پرتاب ماهواره و قرار گرفتن آن در مدار زمین بود.

- ایران پس‌از کشورهای روسیه، ایالات متحده، فرانسه (اتحادیه اروپا)، چین، هند، ژاپن و کره شمالی، هشتمین کشوری است که به فناوری فضایی و پرتاب ماهواره به مدار زمین دست یافته است.

- «الان قدرت پیدا کردیم که ماهواره خودمونو رو خودمون پرتاب کردیم. در ساعت 11 و 20 دقیقه 14بهمن ماه 1387 ما تونستیم افتخار بلند و گام بلندی برداشتیم». برداشت بنده از این جمله، این است که زمان پرتاب ماهواره امید ساعت 11:20 شامگاه 14 بهمن 1387 است.

فرض را بر این می‌گیریم که اطلاعاتی که عضو شورای عالی فضایی کشور در اختیار شبکه خبری برنا قرار داده، درست باشد. این صحبت‌ها، سوال‌هایی را پیش می‌آورد که پاسخ به آنها خیلی هم سخت نیست!

آیا امید، دومین پرتاب بود؟
27 مردادماه گذشته، موشک سفیر2 آزمایش شد. در ابتدا، ستاد کل نیروهای مسلح اعلام کرد که ماهواره امید همراه با این موشک در مدار زمین قرار گرفته، اما در خبرهای بعدی صرفا اشاره شد که این پرتاب، صرفا آزمایش موشک سفیر2 بوده و ماهواره‌ای در کار نبوده است.

طبق گزارش‌های بعدی که خبرگزاری جمهوری اسلامی مخابره کرد، ماموریت سفیر2 کاملا موفقیت‌آمیز بود و تمام اطلاعات لازم در مورد این ماموریت بدست آمده است. اما نظر کارشناسان و مقامات فضایی دیگر کشورها چیز دیگری بود.

جفری فوردن، تحلیل‌گر گروه کاری علم، فناوری و امنیت جهانی در ام.آی.تی (موسسه فناوری ماساچوست، دومین دانشگاه برتر جهان) بر اساس تصاویر بازدید دکتر احمدی‌نژاد از مراحل ساخت موشک سفیر2 و ماهواره امید که در وب‌سایت ریاست‌جمهوری اسلامی ایران در دسترس همه است، موشک سفیر2 را تحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که موشک سفیر2، موشکی 2مرحله‌ای است که باتوجه به ابعادی که دارد، حداکثر می‌تواند تا ارتفاع 200 کیلومتری صعود کند و توانایی قرار دادن ماهواره را در مدار زمین ندارد؛ مگر آن‌که موتور دیگری به‌عنوان مرحله سوم روی آن نصب شود.

فوردن ضمن اذعان به دستاوردهای بزرگ دانشمندان ایرانی در رفع مشکلات فوق‌العاده پیچیده طراحی و ساخت موشک‌های حامل ماهواره، به رصد رزم‌ناو آمریکایی راسل، مستقر در دریای عمان اشاره می‌کند که مدتی پس از پرتاب سفیر2، زمانی‌که این موشک در افق این رزم‌ناو طلوع کرد، حرکت عجیب و خارج‌از کنترل این موشک را رصد کرده است.

فوردن این‌گونه تحلیل کرده که مرحله اول سفیر، مرحله دوم و محموله احتمالی را تا ارتفاع بالایی پرتاب کرده و وقتی مرحله دوم به نزدیکی حالت توقف رسیده، کارشناسان ایرانی تلاش کرده‌اند موتور مرحله دوم را روشن کنند. اما مشکلی برای واحد تشخیص وضعیت موشک پدید آمده و آن را از کنترل خارج کرده است.

وی هم‌چنین احتمال داده است باتوجه به موفقیت ایران در ارسال ماهواره امید به مدار، احتمالا پژوهشگران ایرانی توانسته‌اند به سوختی جدید با قدرت بیشتر دست یابند و موتور جدیدی را بر اساس آن طراحی کنند.

تحلیل فوردن، اشتباه‌های اطلاع‌رسانی مرداد 1387 و گفتگوی خبرگزاری برنا، این پرسش را به ذهن می‌رساند که آیا آزمایش موشک سفیر 2 در تابستان امسال، در واقع اولین تلاش مرکز فضایی ایران برای پرتاب ماهواره‌ای به مدار زمین نبوده است؟ در این صورت، محموله موشک سفیر2 چه بود؟ آیا ماهواره امید که یک هفته از حضورش در فضا می‌گذرد، نمونه‌ای دیگری است که در این چند ماه دوباره ساخته شده است؟ قطعا غیر از مسئولان کشور و مدیران صنعت فضایی ، کسی پاسخ دقیق این پرسش را نمی‌داند.

ما چندمین کشوریم؟
این که ما چندمین کشور جهان هستیم که به این فناوری دست می‌یابیم، البته غیر از ثبت در تاریخ اهمیت خاصی ندارد. مهم دست‌یابی به این فناوری است. اما نگاهی به تاریخ صنعت فضایی، مستقل از دیدگاه‌های سیاسی، نشان می‌دهد که کشورهای اتحاد جماهیر شوروی، ایالات متحده آمریکا، فرانسه، ژاپن، چین، انگلستان، هند و رژیم اشغالگر قدس، کشورهایی هستند که به ترتیب زمانی توانسته‌اند ماهواره‌ای را با موفقیت در مدار زمین قرار دهند و به این فناوری دست یابند.

آخرین آنها، رژیم اشغالگر قدس است که در سال 1988 توانست اولین ماهواره خود را در مدار زمین قرار دهد. جالب اینجاست که کره‌شمالی در این فهرست جایی ندارد، هرچند که بسیاری از کارشناسان نظامی و فضایی حدس می‌زنند این کشور که سالیان درازی است با تحریم‌های بین‌المللی دست‌وپنجه نرم می‌کند، به فناوری ساخت و پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره دست یافته است.

اگر کره شمالی را هم در این فهرست حساب کنیم، ما دهمین کشوری خواهیم بود که به این فناوری دست یافته‌ایم. اما رسما، نهمین کشوری هستیم که ماهواره‌ای را در مدار زمین قرار داده‌ایم.

امید دقیقا چه وقت پرتاب شد؟
محاسبات مک‌دانل، زمان پرتاب را با دقت 5 دقیقه، 22:04 شامگاه 14 بهمن تعیین کرده، درحالی‌که در خبرگزاری برنا به زمان 23:20 همان شب اشاره شده است. این اختلاف 76 دقیقه‌ای را نمی‌توان به‌هیچ شکل توجیه کرد؛ زیرا 14 دقیقه از دوره تناوب ماهواره به‌دور زمین کمتر است و تازه اگر این اختلاف 90 دقیقه یا حدود آن بود، این ماهواره که در دور اول از روی ایران عبور نمی‌کرد. شاید خبرگزاری برنا در تایپ خبر دچار اشتباه تایپی شده باشد که اشتباه‌های تایپی و دستوری فراوان متن خبر، چنین چیزی را به ذهن تداعی می‌کند.