از آنجا که این عملیات در ساعت 21:30 روز سه شنبه 21 رمضان سال 1402 هجری قمری آغاز شد، به اسم عملیات رمضان خوانده شد. عملیات رمضان، سرآغاز مرحلة جدیدی از جنگ و کشانده شدن آن به خاک عراق و نخستین عملیات از سلسله عملیات برون مرزی ایران در خلال جنگ هشت ساله است.
علت انجام این عملیات آن بود که ارتش عراق پس از فتح خرمشهر به طور کامل از سرزمینهای ایران عقب نشینی نکرد و خسارات وارد آمده به ایران را هم جبران نساخت و به معاهدة 1975 هم تمکین نکرد. شورای امنیت سازمان ملل یک روز قبل از شروع عملیات رمضان قطعنامه 514 را در تاریخ 21 تیر 1361 مطابق با 12 ژوییه 1982 صادر کرد.
شورای امنیت سازمان ملل به جز قطعنامهای که در هفته اول آغاز جنگ صادر کرد، به مدت 22 ماه و تا زمانی که فتح خرمشهر صورت گرفت، ساکت بود. پس از آن که ستون فقرات نیروهای اشغالگر عراق در عملیات بیت المقدس شکست و هزاران نظامی عراقی به اسارت درآمدند، این شورا دوباره فعال شد و پس از گذشت نزدیک به 50 روز از آزادسازی عمده سرزمینهای ایران، در جلسة2383 خود این قطعنامه را به اتفاق آراء تصویب کرد.
این قطعنامه خواستار «آتش بس و خاتمة فوری همه عملیات نظامی» و «عقب کشیدن نیروها به مرزهای شناخته شدة بینالمللی»، «و کوششهای میانجیگری از طریق دبیر کل سازمان ملل به منظور نیل به حل جامع اختلافات به نحو عادلانه و شرافتمندانه که مورد قبول هر دو طرف باشد از جمله احترام به حاکمیت، استقلال، تمامیت ارضی و عدم مداخله در امور داخلی کشورها» مطرح شده بود.
این قطعنامه در حالی صادر شد که قدرت نمایی ایران در آزادسازی سرزمینهای خوزستان، فرصت مناسبی را در اختیار جمهوری اسلامی قرار داده و باعث هراس کشورهای عرب حامی عراق شده بود و آنها تمایل به پایان یافتن جنگ پیدا کرده بودند. لازم به ذکر است که از زمان صدور قطعنامه 479 که در هفته اول آغاز جنگ صورت گرفت تا زمانی که ایران چهار عملیات بزرگ خود را برای بیرون راندن ارتش متجاوز عراق انجام نداد، شورای امنیت سازمان ملل هیچ تحرکی از خود نشان نداد.
ولی پس از آن که ایران توانست با یک سلسله اقدامات نظامی عمده سرزمینهای خود را آزاد کند و در پی بررسی تعقیب ارتش متجاوز بعثی بود، در این زمان قطعنامه 514 صادر شد. در این قطعنامه سخنی از تجاوز و تعیین متجاوز به میان نیامده بود و مطلبی از پرداخت خسارتهای جنگ و نیز تنبیه متجاوز، مطرح نشده بود و تضمینی برای امنیت و ثبات حقیقی وجود نداشت. این قطعنامه هیچگونه فشاری را بر عراق که با آغاز جنگ و توسل به زور صلح منطقه را نقض کرده بود، وارد نمیکرد.
جمهوری اسلامی ایران انتظار داشت که شورای امنیت سازمان ملل با تجاوز مقابله و عراق را به عنوان کشور متجاوز محکوم سازد و از کشور قربانی تجاوز حمایت کند، اما شورای امنیت، حتی در این جنگ بی طرفی را هم رعایت نمیکرد. به هر حال ایران به دلیل آنکه این قطعنامه را ناعادلانه تشخیص میداد و محتوای آن را مناسب ارزیابی نمیکرد، از پذیرش آن خودداری کرد، ولی عراق بی درنگ آن را پذیرفت. به هر حال عملیات رمضان پس از بازگشت فرماندهان سپاه و ارتش از سوریه که به منظور حمایت از مردم لبنان در برابر اشغال کشورشان توسط اسرائیل انجام شده بود، در اواخر خرداد ماه طرح ریزی شد.
لازم به ذکر است که امام خمینی(ره) با حضور نیروهای ایران در کشور لبنان مخالفت کردند و فرمودند راه قدس از کربلا میگذرد. . این عملیات در شب چهارشنبه مورخ 23 تیرماه سال 1361 و با رمز یا صاحب الزمان(ع) ادرکنی و پس از گذشت چند ساعت از صدور قطعنامه 514 شورای امنیت به اجرا در آمد. اجرای این عملیات روشن میکرد که ایران از محتوای قطعنامه صادره از سوی شورای امنیت سازمان ملل، رضایت ندارد.
با توجه به نشاط و روحیهای که فرماندهان و رزمندگان از پیروزی و موفقیت در عملیات بیتالمقدس کسب کرده بودند، به پیروزی در عملیات دیگری که برای تعقیب ارتش متجاوز طراحی شده بود، امیدوار بودند. از سوی دیگر، برآوردهای قرارگاه فرماندهی، حکایت از ضعف روحیه قوای دشمن و همچنین وجود اضطراب در فرماندهان ارتش عراق داشت. البته افراد معدودی در قرارگاه مقدم کربلا وجود داشتند که به دلیل کاستیهای لجستیکی با عملیات برون مرزی موافقت چندانی نداشتند.
در تداوم جنگ، پیشروی به سمت شهر بصره، همیشه یکی از بهترین اهداف مورد نظر مسئولین کشور بود. زیرا رسیدن به شهرهای بغداد و بصره، دو هدف اساسی و اصولی برای خاتمه دادن به جنگ محسوب میشد. هدف بغداد دور از دسترس قوای ایران بود، زیرا پایتخت عراق، نسبتاً دور از مرزهای ایران بود و بُعد مسافت داشت.
از سوی دیگر نداشتن قدرت رزمی و قدرت تحرک کافی به دلیل تکیه نیروهای مسلح ایران بر نیروهای پیاده، امکان طرحریزی برروی این هدف را عملاً غیرممکن میکرد. بنابراین هدف رسیدن به شرق بصره که هم نزدیکتر و هم نسبتاً در دسترس رزمندگان اسلام بود، انتخاب شد. از سوی دیگر این هدف، با توانایی نیروهای مسلح ایران، تناسب بیشتری داشت، بنابراین چنین هدفی در برنامه طرح ریزی عملیاتی فرماندهان جنگ قرار گرفت.
شرایط بینالمللی
با اعلام ورود نیروهای ایرانی به خاک عراق، بلافاصله سازمان ملل نسبت به آن واکنش نشان داد و به فاصله گذشت 30 ساعت از شروع عملیات رمضان، شورای امنیت با صدور بیانیهای از وضع وخیم بهوجود آمده بین دو کشور اظهار نگرانی کرد و خواستار آتش بس شد که ایران آن را رد کرد. جالب است که شورای امنیت سازمان ملل در طول حدود 22 ماه از ادامة حضور نظامی ارتش عراق در ایران ساکت بود، ولی با گذشت کمتر از دو روز از آغاز عملیات رمضان و ورود نیروهای ایرانی به خاک عراق، از خود واکنش نشان داد.
در همین حال آمریکا هم با کنایه ایران را از ورود به خاک عراق بر حذر داشت. فقط کشور لیبی از ورود ایران به خاک عراق حمایت کرد و سفیر آن کشور طی ملاقاتی با رئیس مجلس شورای اسلامی، پیام معمرقذافی مبنی بر اعلام آمادگی آن کشور برای کمک را به اطلاع مقامات ایران رساند.
منطقة عملیات
عملیات آفندی رمضان در منطقه غرب جاده اهواز- خرمشهر و در شمال شرق بصره، در فضایی با آرایشهای مثلثی شکل به وسعت 900 کیلومتر مربع قرار داشت. ناحیة کوشک، جناح راست منطقه عملیات و نقطه مرزی شلمچه، منطقه چپ عملیات را تشکیل میداد. این فاصله حدود 60 کیلومتر است. منطقه نهایی طرح ریزی شده برای اجرای عملیات، حدود چهار هزار کیلومتر مربع وسعت داشت و از کوشک تا شلمچه و از شط العرب تا هور را در بر میگرفت.
در این منطقه از سوی عراق، کانالی برای پرورش ماهی به طول 20 کیلومتر و به عرض یک کیلومتر و عمق 2 متر به موازات شط العرب احداث گردیده بود. این کانال از قسمت انتهایی نهر جاسم در سه کیلومتری غرب مرز بینالمللی آغاز و تا نهر کتیان در داخل خاک عراق، ادامه مییافت. این کانال با کمک چند پمپ از نهر کتیان تغذیه میشد و آب آن از طریق شهرک دوعیجی دوباره به شط العرب میریخت. این کانال به عنوان یک مانع طبیعی برای جلوگیری از عبور رزمندگان اسلام نقش مهمی ایفا میکرد. در جبهه عملیات رمضان، ارتش عراق از خطوط پدافندی مثلثی شکل برای استقرار واحدهای زرهی خود استفاده میکرد. با کمک این خاکریزها، تانکهای ارتش عراق از آسیب پذیری مصون بوده و در موقعیت خوب دفاعی در برابر هرگونه تهاجم، بخصوص در برابر واحدهای پیاده قرار میگرفتند.
نام گذاری و هدف عملیات
عملیات رمضان در مرحله طرح ریزی، بهنام کربلای 4 خوانده میشد ولی از آنجا که این عملیات در ماه مبارک رمضان و در ایام مبارک شبهای قدر به مرحله اجرا در آمد، بنابراین اسم رمضان را بهخود گرفت.
هدف اصلی از طرح ریزی عملیات رمضان، رسیدن رزمندگان اسلام به شرق بصره و ساحل شطالعرب بود که به عنوان عملیاتی تعیین کننده در سرنوشت جنگ تلقی میشد. نیل به این هدف مهم، قبلاً در طرح عملیاتی بیت المقدس پیش بینی شده بود. انتظار آن بود تا با انجام موفقیتآمیز این عملیات، ایران دست بالا را به عنوان پشتوانه مذاکرات سیاسی، پیدا کند و بتواند دولت عراق را نسبت به پذیرش شرایط ایران به منظور خاتمه دادن به جنگ، وادار سازد.
از سوی دیگر ایران در تلاش بود تا با انهدام بخشی از قوای ارتش عراق از تهدید آینده آن جلوگیری کرده و به نقطه بازدارندگی برسد، به گونهای که دشمن دیگر هوس حمله به ایران را نکند. در چنین شرایطی ایران میتوانست به مراجع بینالمللی فشار آورد تا دولت عراق به عنوان رژیم متجاوز، شناخته شده و امکان حقوقی برای تنبیه و مجازات متجاوز فراهم آمده و راهی برای دریافت خسارات جنگ بیابد.
از سوی دیگر چنانچه از سوی مخالفین رژیم بعثی، اقداماتی صورت میگرفت ایران میتوانست به مردم عراق برای سرنگونی صدام حسین و رژیم بعثی، کمک کند همچنین رسیدن قوای ایران به ساحل شط العرب امکان آماده شدن قوای ایران را برای تصرف کامل بصره به عنوان هدفی استراتژیک، فراهم میآورد.
طبیعی است که تصرف شهر بصره به عنوان دومین شهر بزرگ عراق که عمده منابع نفتی درآن منطقه قرار داشت، میتوانست فشار زیادی را به رژیم صدام حسین وارد آورد و راه را برای رسیدن به وضع خاتمه جنگ، باز کند. همچنین فشار نظامی وارده به رژیم عراق در این منطقه میتوانست به اندازهای باشد که ارتش بعثی را قانع کند که سایر نقاط اشغالی خاک ایران را تخلیه کند و دولت عراق قرار داد 1975 را بپذیرد. این اقدام میتوانست موجب ایجاد فشار برای جلوگیری از ادامه حملات ارتش بعثی از طریق هوا و دریا به مناطق اقتصادی و مراکز نفتی ایران شود.
دیدگاههای ارتش و سپاه در مورد عملیات
با توجه به ساختار و سیستم پدافندی ارتش عراق در شرق بصره، فرماندهان ارتش انجام عملیات در این منطقه را موفق نمیدانستند. طراحان ارتش با توجه به مسطح بودن و باز بودن زمین منطقه علمیات و فاصله بیش از 30 کیلومتری هدف عملیات از خط تماس و با توجه به اینکه اکثر نیروهای رزمنده ایرانی را یگانهای پیاده با تحرک کم تشکیل میدادند و همچنین با عنایت به وجود گرمای شدید در مرداد ماه خوزستان و همچنین احتمال خستگی سریع رزمندگان در حین اجرای عملیات و نیز مشکلات ناشی از کمبود دستگاههای مهندسی برای احداث خاکریز و جان پناه، ضریب پیروزی عملیات را کم برآورد میکردند، اما بعضی از فرماندهان سپاه بر اجرای آن، اصرار میورزید.
اختلاف در انتخاب منطقه عملیاتی، موضوعی بود که به تدریج سبب بحث و مجادله بین فرماندهان ارتش و سپاه میشد. البته معمولاً در اکثر موارد سرهنگ صیاد شیرازی در نهایت نسبت به اجرای عملیات نظر موافق میداد. فرمانده نیروی زمینی ارتش با اجرای این عملیات موافق بود و قرارگاه مقدم نیروی زمینی در طرح ریزی و اجرای این عملیات شرکت داشت.
طرح مانور و استعداد نیروهای خودی
عملیات رمضان در چهار محور و در پنج مرحله به شرح ذیل به اجرا درآمد. سه قرارگاه فجر، فتح و نصر در این عملیات زیر نظر قرارگاه مرکزی مشترک کربلا، آماده اجرای عملیات شدند. رسیدن قوای ایران به کانال ماهیگیری و عبور از نهر کتیان و تصرف منطقه نشوه و تنومه تا پل بصره و تصرف حدود 2 هزار کیلومتر مربع از سرزمین دشمن، در طرح مانور برنامه ریزی شده بود.
مأموریت قرارگاه فجر؛ در سمت راست منطقه عملیات از کوشک تا زید پیش بینی شده بود. مأموریت قرارگاه فتح؛ در وسط و از منطقه زید بود. مأموریت قرارگاه نصر؛ در سمت چپ و از شلمچه که دارای موانع و استحکامات زیادی بود، قرار داشت. سرهنگ حسنی سعدی و شهید حسن باقری فرماندهان این قرارگاه بودند. در این عملیات حدود 150 گردان از نیروهای سپاه و ارتش در قالب یگانهای مختلف شرکت کردند. تیپ 7 ولی عصر(عج) نیز به عنوان احتیاط قرارگاه نصر عمل میکرد.
شرح عملیات
قرارگاه فتح در شب اول عملیات با 15 کیلومتر پیشروی در عمق و در عرض 12 کیلومتر از محور زید، خط اول قوای دشمن را شکسته و یگانهای آن به کانال ماهیگیری رسیدند. این محور، طولانیترین مسیر پیشروی رزمندگان اسلام در عملیات خود در داخل خاک دشمن نسبت به سایر عملیات بوده است. نیروهای تیپ 8 نجف به فرماندهی شهید احمد کاظمی و تیپ 14 امام حسین(ع) به فرماندهی شهید حسین خرازی و تیپ 1 زرهی از لشکر 92 به فرماندهی شهید صفوی خود را به نهر کتیان رسانده بودند.
این نهر دو کیلومتر با شط العرب فاصله دارد و نزدیک بصره است. نیروهای تیپ 25 کربلا هم توانستند تا کانال ماهی جلو بروند و هدف خود راتأمین کنند. نیروهای قرارگاه نصر با موانع سخت شلمچه برخورد کرده و با دادن تلفات سنگین نتوانستند پیشروی کنند. قرارگاه فجر توانست با شکستن دو رده از خط دفاعی دشمن تا حدود چهار پنج کیلومتر در مواضع دشمن، پیشروی کند.
قرار شد این قرارگاه برای تثبیت مواضع تصرف شده خود، خاکریزی بسازد تا جناح سمت راست جبهه وسط تأمین شود. در آن شرایط دستگاههای مهندسی کم بود و خدمه آنها نیز دارای آموزش و تجربه کافی نبوده و بر کار خود، مسلط نبودند. بنابراین خاکریز مورد نظر درست و در محل تعیین شده زده نشد. با عدم امکان پیشروی یگانهای قرارگاه نصر، قرار شد نیروهای این قرارگاه، از محور منطقه زید عبور کرده و جناح راست قرارگاه فتح را تأمین کنند. تا نیروهای این قرارگاه خواستند خود را به منطقه موردنظر برسانند، یگانهای احتیاط ارتش بعثی، هجوم خود را به مواضع رزمندگان اسلام آغاز کردند.
این اولین بار نبود که دشمن از چنین نیروهایی و از چنین شیوهای برای پاتک، استفاده میکرد. در عملیات طریقالقدس در پل سابله، در عملیات فتحالمبین در دشت عباس و در عملیات بیتالمقدس در سرتاسر جادة اهواز ـ خرمشهر، ارتش عراق با همین شیوه نیروهای احتیاط را برای پاتک به کار گرفته بود. با حمله تیپ 10 زرهی ارتش بعثی، نیروهای لشکر 8 نجف و تیپ زرهی لشکر 92 خوزستان متلاشی شدند. شب دوم دوباره از سوی قرارگاه فتح حمله جدیدی علیه مواضع دشمن صورت گرفت و رزمندگان اسلام موفق شدند تا اهداف قبلی را پس بگیرند و به کانال ماهیگیری برسند.
در این شرایط قرارگاه فجر در جناح راست عملیات باز هم نتوانست جلو برود و جناح راست قرارگاه فتح را تأمین کند و خاکریز مورد نیاز را بزند. بنابراین صبح روز عملیات نیروهای این قرارگاه به خط زید بازگشتند. نیروهای قرارگاه فتح شب سوم دوباره حملهای را انجام دادند و موفق شدند تا یک بار دیگر خود را به کانال ماهیگیری رسانده و بازگردند. با توجه به قفل شدن محور منطقه میانی عملیات، تصمیم گرفته شد تا بهجای حمله از محور زید، از محور کوشک و از منطقه قرارگاه فجر تک ادامه یابد. در این منطقه نیروهای رزمنده با خاکریزهای مثلثی شکل دشمن برخورد کردند.
ادامه دارد...
منبع: روزنامه اطلاعات
نظر شما