به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، در این متن به بررسی اجمالی فرقه فاطمیه و سیر تاریخی و اعتقادی آن پرداخته‌ایم.
مقدمه
بنابر روایت حوزه، فاطمیان، خاندان شیعیِ اسماعیلی بودند که بین سال‌های ۲۹۷ تا ۵۶۷ هجری قمری بر بخش‌هایی از غرب جهان اسلام فرمان راندند و به «عُبیدیان» نیز شهرت داشتند. بنیان‌گذار این سلسله، عبیدالله مهدی بود که با یاری ابوعبدالله شیعی، داعی اسماعیلیِ یمنی، در مغرب (شمال آفریقا) حکومت خویش را تأسیس کرد. فاطمیان در سال ۳۶۲ هجری قمری با ساخت شهر قاهره در نزدیکی فسطاط، این شهر را به پایتخت خود بدل ساختند.
حوزه نفوذ فاطمیان در اوج قدرت، سراسر شمال آفریقا، مصر، شام و یمن را دربر می‌گرفت و قلمرو آنان تا حجاز و سیسیل (جزیره‌ای در جنوب ایتالیا) گسترش یافت. ایشان به‌طور مداوم با خلافت عباسی و دولت‌های وابسته به آن، همچون سلجوقیان، و نیز با امویان اندلس، خوارج و امپراتوری روم شرقی درگیر بودند. فاطمیان در مبارزه با خلافت عباسی خود را خلفای برحق می‌دانستند. سلطه آنان نقش مهمی در تثبیت و گسترش تشیع، به‌ویژه در مصر، ایفا کرد.
زمینه پیدایش
حکومت فاطمیان در تونس کنونی، واقع در شمال آفریقا، پایه‌گذاری شد. نیروی نظامی آن عمدتاً از قبایل بربرِ این ناحیه شکل گرفت که به دست یکی از داعیان اسماعیلی، حسین بن احمد بن زکریا مشهور به ابوعبدالله شیعی، به مذهب اسماعیلی گراییده بودند. ابوعبدالله شیعی، داعی یمنی، در سال ۲۸۰ هجری قمری به افریقیه رفت تا دعوت اسماعیلی را گسترش دهد. در آن عصر، یمن یکی از مراکز مهم دعوت اسماعیلی بود و ابن‌حوشب رهبری آن را برعهده داشت و مبلغان زیادی به سرزمین‌های دور و نزدیک می‌فرستاد. ابوعبدالله به فرمان ابن‌حوشب به افریقیه رفت و توانست طایفه کتامه، از شاخه‌های قبیله بزرگ صنهاجه، را به آیین اسماعیلی درآورد.
فعالیت ابوعبدالله همزمان با افول قدرت اغلبیان بود که از سال ۱۸۴ هجری قمری، تحت نظارت عباسیان، حکومت نیمه‌مستقلی در مغرب داشتند. در سال ۲۹۷ هجری قمری، قبیله کتامه به رهبری ابوعبدالله علیه اغلبیان قیام کرد و شهر رقاده را گرفت. ابوعبدالله سپس با شکست حکومت بنی‌مدرار و رستمیان و تسلط بر سجلماسه، حکومت تازه‌ای بنیاد نهاد و با رهانیدن عبیدالله مهدی از زندان، او را به خلافت رساند.
عبیدالله مهدی
عبیدالله مهدی نخستین خلیفه فاطمی بود. درباره نام و نسب او اختلاف نظر وجود دارد: اسماعیلیان وی را «عبدالله» می‌نامیدند، اما مخالفان با تصغیر اسم، «عُبَیدالله» می‌گفتند. گروهی او را از نسل محمد بن اسماعیل بن جعفر می‌دانستند و گروهی دیگر نسبت او را به امام جعفر صادق (ع) انکار می‌کردند. عبیدالله به سبب ادعای امامت با مخالفت خلافت عباسی و برخی شاخه‌های اسماعیلی، از جمله قرامطه، روبه‌رو شد و تحت تعقیب قرار گرفت. زکریا بن مهرویه، داعی اسماعیلی در شام، قیام کرد و مناطقی از شام را تصرف نمود و در پی دستگیری عبیدالله برآمد. به همین سبب عبیدالله از شام گریخت و به فلسطین، مصر، طرابلس و سپس مغرب رفت و سرانجام در سجلماسه به دست بنی‌مدرار (حاکمیت خوارج ۱۶۸–۳۶۶ هجری قمری) بازداشت شد. ابوعبدالله شیعی در سال ۲۹۶ هجری قمری به سجلماسه رسید، با شکست حاکم محلی عبیدالله را آزاد کرد و به خلافت رساند؛ بدین ترتیب عبیدالله مهدی نخستین خلیفه فاطمی شد.
در دوران عبیدالله، شهر مهدیه (در تونس امروزی) به‌عنوان مرکز حکومت ساخته شد. این شهر در شبه‌جزیره‌ای بنا شد که تنها از یک سو به خشکی متصل بود و با دیوارهایی مستحکم حفاظت می‌شد. عبیدالله اندکی بعد، ابوعبدالله شیعی و برخی سران کتامه را به قتل رساند و قدرت را به‌طور کامل در دست گرفت.
اعتقادات و اصول فکری فاطمیان
فرقه فاطمیان بر اساس آموزه‌های اسماعیلیه شکل گرفته است که یکی از شاخه‌های شیعه به‌شمار می‌رود. این مکتب اعتقادی به‌طور خاص به تفسیر باطنی دین، نقش امامان و وحدت میان دین و سیاست می‌پردازد. در ادامه، اصول کلیدی اعتقادات این فرقه توضیح داده می‌شود:
امامت: امامت در تفکر فاطمیان جایگاه مرکزی دارد. آنان معتقدند که امامان پس از امام جعفر صادق (ع)، از طریق اسماعیل (فرزند امام صادق) ادامه پیدا می‌کنند. امام در این مکتب نه تنها رهبر دینی، بلکه راهنمای باطنی و معنوی است که وظیفه هدایت جامعه اسلامی را بر عهده دارد.
تأویل: تأویل یا تفسیر باطنی قرآن از اصول مهم در اعتقادات فاطمیان است. آنان بر این باورند که قرآن معانی ظاهری و باطنی دارد و امامان توانایی تفسیر معانی باطنی آن را دارند. این نگاه تأویلی به دین، پایه بسیاری از آموزه‌های اسماعیلیه و فاطمیان است.
اعتقاد به مهدویت: فاطمیان به ظهور امام مهدی (عج) به‌عنوان نجات‌دهنده بشریت اعتقاد دارند. در واقع، عبیدالله المهدی، بنیان‌گذار خلافت فاطمیان، خود را امام مهدی معرفی کرد و پیروانش او را به‌عنوان امام منتظر پذیرفتند.
دعوت مذهبی: یکی از ویژگی‌های بارز فاطمیان، سازمان‌دهی شبکه‌ای از مبلغان مذهبی به نام «دعات» بود. این دعات وظیفه داشتند آموزه‌های اسماعیلی و فاطمی را به سراسر جهان اسلام گسترش دهند و مردم را به این مکتب دعوت کنند.
تداوم تفکرات فاطمیان در دنیای امروز
فرقه فاطمیان به‌عنوان بخشی از مذهب اسماعیلیه، پس از سقوط خلافت فاطمیان در قرن ششم هجری قمری (۱۱۷۱ میلادی)، همچنان به حیات خود ادامه داد. امروزه، اسماعیلیه به‌عنوان یکی از شاخه‌های شیعه در مناطق مختلف جهان حضور دارد و تفکرات فاطمیان در میان آنان همچنان زنده است.
اسماعیلیه نزاری: اسماعیلیه نزاری که امروزه بیشترین پیروان را در میان اسماعیلیان دارد، ریشه در تفکرات فاطمیان دارد. رهبر کنونی این شاخه، آقاخان چهارم، مهمترین شخصیت اسماعیلیه است و پیروان او در کشورهایی مانند هند، پاکستان، تاجیکستان، افغانستان، سوریه، و برخی مناطق آفریقا و اروپا زندگی می‌کنند.
دانشگاه الازهر و ارتباط آن با فاطمیان
یکی از میراث‌های مهم خلافت فاطمیان، تأسیس دانشگاه الازهر در قاهره است. این دانشگاه در ابتدا به‌عنوان مرکزی برای آموزش مذهب اسماعیلی تأسیس شد، اما پس از سقوط خلافت فاطمیان، تحت کنترل حکومت‌های سنی‌مذهب قرار گرفت و به یکی از مهمترین مراکز آموزش اسلامی جهان تبدیل شد.
امروزه، الازهر به‌عنوان یک نهاد آموزشی و مذهبی بزرگ در جهان اسلام شناخته می‌شود، اما ارتباط آن با تفکرات اولیه فاطمیان به تدریج کاهش یافته است. این دانشگاه اکنون تحت مدیریت اهل سنت است و نقش مهمی در ترویج مذهب سنی ایفا می‌کند.
وضعیت کنونی پیروان فاطمیان
پیروان مدرن تفکرات فاطمیان، به‌ویژه اسماعیلیان، همچنان در مناطق مختلف جهان پراکنده‌اند. با وجود تغییرات تاریخی و سیاسی، این فرقه توانسته است هویت مذهبی و فرهنگی خود را حفظ کند. برخی از ویژگی‌های بارز آنان عبارت‌اند از: حفظ آموزه‌های تأویلی که تأویل‌گرایی یکی از ارکان اصلی تفکر آنان است و همچنان در میان پیروان این مکتب رایج است، رهبری مذهبی سازمان‌یافته که در آن رهبران اسماعیلی مانند آقاخان‌ها نقش مهمی در آن ایفا می‌کنند.
منبع:
ویکی فقه
پژوهش‌های تاریخی
پرسمان دانشگاهی
نظر شما