نجوم چه فایده‌ای برای جامعه و بشریت دارد؟

محمود حاج‌زمان: هزینه کلی سالیانه رصدخانه کک 30.8 میلیون دلار است، و یک شب استفاده از آن 53700 دلار (حدود 160 میلیون تومان) هزینه دارد. پروژه ارسال تلسکوپ فضایی جیمز وب به مدار زمین 8.8 میلیارد دلار هزینه خواهد داشت، و سیستم پرتاب فضایی که قرار است کپسول سرنشین‌دار اوریون را به مدار ببرد 38 میلیارد دلار هزینه خواهد داشت. سوال اینجاست که «چرا باید چنین مبالغ عظیمی را صرف دانش اخترشناسی کرد؟» به عبارت دیگر، فایده و منفعت آن برای جامعه و بشریت چیست؟

این سوالی است که اخترشناسان هر روز با آن روبه‌رو می‌شوند. به همین دلیل، اخیرا گروهی از اخترشناسان اروپایی پاسخ‌هایی ملموس برای این سوال ارائه داده‌اند که نشان می‌دهد پیشرفت‌های اخترشناسی چه تاثیری در پیشرفت صنعت، هوافضا، انرژی، پزشکی، همکاری‌های بین‌المللی، زندگی روزمره و نوع بشر داشته است.

دکتر ماریسا روزنبرگ، سرپرست نویسندگان مقاله مذکور می‌گوید: «من اغلب با این پرسش مواجه می‌شوم. یک دلیل خیلی شخصی که باعث شد تصمیم بگیرم این مقاله را بنویسم، این بود که می‌خواستم به والدینم (که هر دو بازرگان هستند) بگویم چرا کاری که انجام می‌دهم مهم است، و یک رویکرد اجتماعی لازم محسوب می‌شود.»

صنعت

• دوربین موبایل شما از حسگر CCD استفاده می‌کند، ابزاری که بر اساس اثر فتوالکتریک، حرکت بارهای الکتریکی را به معیاری دیجیتال تبدیل می‌کند. CCD ها که در اصل برای استفاده در اخترشناسی توسعه داده شدند، امروزه در اغلب دوربین‌های عکاسی، دوربین‌های فیلم‌برداری و گوشی‌های تلفن همراه استفاده می‌شوند.
• زبان برنامه‌نویسی Forth که در اصل برای استفاده تلسکوپ 12 متری نصب شده در رصدخانه کیت پیک استفاده شد، امروزه توسط شرکت FedEx برای ردیابی بسته‌های پستی استفاده می‌شود.
• شرکت AT&T از نرم‌افزار IRAF استفاده می‌کند که توسط رصدخانه نجومی ملی آمریکا برای تجزیه و تحلیل سامانه‌های رایانه‌ای نوشته شده بود.
• فیلم‌های عکاسی Kodak در اصل توسط اخترشناسانی اختراع شدند که به مطالعه خورشید می‌پرداختند، اما به طور گسترده‌ای توسط صنایع و پزشکی، عکاسان و هنرمندان مورد استفاده قرار گرفت.

هوافضا

• تلسکوپ‌های فضایی باعث پیشرفت ماهواره‌های دفاعی شدند، چرا که هر دو به فناوری و سخت‌افزار مشابهی نیاز دارند.
• ماهواره‌های سامانه موقعیت‌یاب جهانی (GPS) برای آنکه بتوانند موقعیت دقیق را تعیین کنند، بر اجرام نجومی (اختروش‌ها و کهکشان‌های دوردست) متکی هستند.

انرژی

• فناوری‌های به دست آمده از عکس‌برداری پرتو ایکس نجومی اکنون برای پایش همجوشی هسته‌ای (پدیده‌ای که در آن دو هسته اتم سبک با هم پیوند داده و هسته سنگین‌تری شکل می‌دهند، که با آزاد شدن انرژی همراه است) استفاده می‌شود که شاید راه‌حل نهایی دستیابی به منبع انرژی پاک باشد.

پزشکی
در حالی‌که اخترشناسان تلاش می‌کنند تا اجرام به شدت کم‌نور را مشاهده کنند، پزشکان نیز تلاش دارند چیزهایی را ببینند که توسط اندام‌های بدن محو شده‌اند. به همین دلیل بسیاری از پیشرفت‌های اخترشناسی به نوعی دیگر در پزشکی مورد استفاده هستند؛ از جمله:

• ترکیب دیافراگمی یا تداخل‌سنجی، تکنیکی است که در آن داده‌های به دست آمده از چندین تلسکوپ مختلف برای خلق یک تصویر واحد استفاده می‌شود؛ گویی تصویر نهایی توسط تلسکوپی به اندازه تمام مجموعه گرفته شده است. این تکنیک که نخستین بار توسط رادیو اخترشناسان مورد استفاده قرار گرفت، امروزه در ابزارهای تصویربرداری پزشکی مختلف، مانند دستگاه‌های سی.تی اسکن و ام.آر.ای استفاده می‌شود.
• ساخت تلسکوپ‌های فضایی نیازمند محیطی فوق‌العاده تمیز است تا از تار شدن آینه‌ها یا سایر تجهیزات توسط ذرات غبار اجتناب شود. روش‌ها و ابزارهای مشابهی اکنون در بیمارستان‌ها و ازمایشگاه‌های داروسازی استفاده می‌شود.

همکاری‌های بین‌المللی

• همکاری الهام‌بخش رقابت است. مسابقه فضایی بین شوروی و آمریکا به منظور برتری در کاوش‌های فضایی، باعث شد تا نیل آرمسترانگ، باز آلدرین و مایکل کالینز روی سطح ماه فرود آیند.
• اخترشناسی تلاشی سرشار از همکاری است. در سال 1887 / 1266، اخترشناسان سراسر دنیا تصاویر تلسکوپ‌های خود را روی هم گذاشتند تا نخستین نقشه جامع آسمان را تهیه کنند. امروزه، اخترشناسان در سراسر دنیا سفر می‌کنند تا در کنفرانس‌ها شرکت کنند، از یکدیگر یاد بگیرند، و تلسکوپ‌های نقاط مختلف دنیا را استفاده کنند.

زندگی روزمره

• فرودگاه‌ها از فناوری‌های پیشرفته طراحی شده برای کارهای اخترشناسی استفاده می‌کنند. فناوری رصدخانه‌های پرتو ایکس در بررسی چمدان‌های مسافران استفاده می‌شود.
• رنگ‌نگار گازی (کروماتوگراف) ابزاری بود که در اصل برای ماموریت‌های مریخ طراحی و ساخته شد، اما امروزه برای بررسی بسته‌های انفجاری استفاده می‌شود.
• کتاب «تاریخچه زمان» استفن هاوکینگ بیش از 10 میلیون نسخه در سراسر جهان فروخته است. مستند تلویزیونی «کیهان: سفری شخصی» کارل ساگان در بیش از 60 کشور دنیا به نمایش در آمده است.

نوع بشر

شاید مهم‌ترین دلیل مطالعه اخترشناسی این باشد که اخترشناسی به دنبال ارضاء کنجکاوی ذاتی بشر در خصوص جهانی است که در آن زندگی می‌کند، و سعی می‌کند تا پاسخ آن سوال «بزرگ» را پیدا کند: اینکه جهان چطور خلق شد؟ ما از کجا آمده‌ایم؟ آیا گونه‌های حیات هوشمند دیگری غیر از ما نیز در جهان وجود دارند؟

هر پیشرفتی در اخترشناسی جامعه را یک گام به سوی یافتن پاسخ این پرسش نزدیک‌تر می‌کند. با استفاده از فناوری‌های پیشرفته‌ای همچون CCD های بسیار پیچیده و تلسکوپ‌های زمینی و فضایی بزرگ‌تر، ما به اعماق کیهان و جهان اولیه خیره شده‌ایم، به دنبال دنیاهای قابل سکونت گشته‌ایم، و به این نتیجه رسیده‌ایم که در این دنیای بی‌کران «ذره غباری» بیش نیستیم.

اخترشناسی مدام دو نکته ظاهرا متناقض را به بشریت یادآوری می‌کند. نخست اینکه «جهان بی‌کران است و ما تنها بخش بسیار ریزی از آن هستیم.» و دوم اینکه «حیات نادر و ارزشمند است.» خانه‌ای زیبا و منحصر به فرد همچون زمین چندان در کیهان متداول نیست و ما باید مراقب آن باشیم.

53275