از روابط ایران و عربستان چه انتظاری میرود

منابع خبری ایران به نقل از عبداللهیان معاون ظریف گفته‌اند سعود الفیصل وزیر خارجه عربستان دعوتنامه‌ای رسمی برای همتای ایرانی خود جهت سفر به ریاض ارسال کرده است. آن‌گونه که معاون ظریف گفته این دعوت در چارچوب نشست سالانه وزرای خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی در اواسط ماه ژوئن صورت می‌گیرد و در طی آن ملاقات‌هایی کاری میان وزرای خارجه دو کشور صورت خواهد گرفت. هرچند این منابع مشخص نکرده‌اند ظریف دعوت همتای عرب خود را پذیرفته یا نه؟ اما با توجه به فضای نسبتا آرام و مثبت دو کشور طی ۳ ماه گذشته و دیدار احتمالی دو وزیر خارجه در ریاض، آن‌گونه که عبداللهیان می‌گوید، بسیار بعید به نظر می‌رسد مقام اول دیپلماسی ایران فرصت ایجاد شده را برای شکستن یخ روابط دو کشور از دست بدهد. حدود یک ماه پیش نیز سعود الفیصل با لحنی مثبت و آشتی‌جویانه به صورت شفاهی از ظریف دعوت مشابهی به عمل آورد که صرف‌نظر از سکوت تهران، بیشتر لحن وزیر خارجه عربستان موردتوجه آگاهان سیاسی قرار گرفت. این‌که چرا آن زمان واکنشی رسمی از طرف ایران مشاهده نشد؟ علت آن به‌درستی مشخص نیست. اما پاره‌ای منابع سیاسی در تهران معتقدند وزارت خارجه ایران ترجیح داده واکنش پنهان خود نسبت به مواضع فیصل را از طریق دیپلماسی و پشت در‌های بسته دنبال کند که با مدل‌کاری ظریف همخوانی بیشتری دارد. در همین ارتباط سخنگوی وزارت خارجه ایران نیز طی سخنان جالبی گفته است سابقه روابط دو کشور به گونه‌ای است که پروتکل‌های رسمی را نمی‌طلبد.
بعد از موضوع اتمی، روابط تهران - ریاض طی ۱۰ ماه گذشته و همزمان با کنار رفتن محمود احمدی‌نژاد و روی کار آمدن حسن روحانی مهم‌ترین دستورکار دستگاه دیپلماسی ایران بوده است. به گونه‌ای که حتی در اوج مباحث اتمی و توافق ژنو، مسأله روابط با پایتخت‌های عربی جنوب خلیج‌فارس و در رأس آنها ریاض، تا حد قابل‌توجهی سایه خود را بر مذاکرات اتمی انداخت و به بحث‌هایی دامن زد که تا پیش از آن نه تهران و نه واشنگتن انتظار آن را نداشتند.
این‌که مواضع وقت و غیرمتعارف عربستان در قبال تحولات جدید همسایه شمالی و روی کار آمدن حسن روحانی تا چه میزان متأثر از نگرانی آنها نسبت به تغییر مواضع واشنگتن به نفع ایران و به‌ضرر سعودی بوده؟ یا ناشی از این اعتقادشان تلقی شده که با آمدن روحانی در ایران چیزی تغییر نکرده و باید سیاست‌های قبلی در قبال احمدی‌نژاد را ادامه داد؟ هنوز مشخص نیست و باید اندکی صبر کرد. اما آنچه امروز به وضوح مشاهده می‌شود بروز علایمی از تغییر نگاه سعودی‌هاست اما عمق آن را نمی‌توان فعلا محاسبه کرد. دیپلمات یک کشور عرب جنوب خلیج‌فارس که دولت متبوعش دارای روابط بسیار گرم و صمیمانه‌ای با ایران است می‌گوید: «به اعتقاد من، بخشی از نگرانی ریاض به تصورات و نگرانی آنها از آینده بازمی‌گردد. نمی‌دانم، به‌هرحال آنها به سنتی ۳۵ساله در منطقه عادت کرده‌اند که تغییر آن بسیار مشکل است. ریاض تصور می‌کند به دلیل اهمیت شرایط جدید ایران، واشنگتن مترصد است با برداشتن آجر از زیر ساختمان روابط با اعراب، ساختمان جدید روابط با تهران را بسازد.» این دیپلمات اضافه می‌کند: «ما تردید نداریم روابط تهران و واشنگتن به هر نحو که باشد تأثیر شگرفی در منطقه عربی خواهد گذاشت. اجازه دهید الان از کیفیت آن سخنی نگویم، اما بهای آن مسلما با مصالح عربی پرداخت نخواهد شد. شرایط دیگر مانند گذشته نیست. آینده مهم است. البته ما به دوستان و برادرانمان در ریاض همواره گفته‌ایم سخت در اشتباهند.»
به باور من، نکته مهم در روابط ایران و عربستان به نوع انتظارات شکل گرفته پیرامون آن باز می‌گردد. شاید این تصور وجود دارد که در هرگونه اصلاح یا ارتقای روابط باید مسائل حساس و مناقشه‌برانگیز دو طرف ابتدا و حتما حل شود. البته این تصور و نگاهی غیرکارشناسی است. بی‌شک مسائلی مانند موضوع اتمی ایران، سوریه، یمن، بحرین، تروریسم، انرژی، امنیت تردد کشتیرانی، لبنان، روابط اعراب و اسراییل، موضوع فلسطین و چگونگی روابط خود تهران با شورای همکاری خلیج‌فارس سایه سنگینی بر مناسبات دو کشور انداخته است که به این زودی کنار نخواهد رفت. اما نکته آن‌جاست که حل این مسائل بدون اولویت‌بندی استراتژیک، قرار است به‌عنوان پیش‌شرط آغاز هرگونه فرآیند عادی‌سازی تلقی شوند؟ یا می‌توانند به‌عنوان دستورکار مذاکرات مطرح باشند؟ یک مقام وزارت خارجه ایران به روزنامه العرب گفته است: «تهران از ریاض خواسته که دستورکار خود را برای مذاکرات پیشنهادی ارایه کند.» اگر این گفته العرب درست باشد به نظر می‌رسد موضوعات دو کشور برای مذاکره‌ای حساس که الزاما می‌تواند به معنای حل آنها هم نباشد در مسیری قابل طی‌شدن قرار گرفته است. اگر حل مسائل تهران - ریاض تاکنون با مانع جدی «اول حل شود، بعد مذاکره آغاز گردد» روبه‌رو بوده، اینک به نظر می‌رسد این مانع برطرف شده است.(سرمقاله روزنامه شهروند.8/3/93).matinmos@gmail.com