به گزارش خبرآنلاین، آنچه در ادامه می خوانید مقاله «آدم در آیین زردشتی» نوشته احمد تفضلی است که در پایگاه اطلاع رسانی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی منتشر شده است. احمد تفضلی زبان‌شناس، ایران شناس، پژوهشگر، مترجم و متخصص زبان پهلوی و عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی و استاد دانشگاه تهران بود.
نخستین انسان چه کسی بود؟
«بنابر عقاید زردشتیان «نخستین انسان» كیومرث (در پهلوی گَیُومرت یا گَیُومَرْد، به فارسی گیومرث یا كیومرث، در عربی جیومرت، در اوستا گَیَه مَرْتَن) نام دارد. این نام در اصل به معنی «زندگی میرا» است و در برابر «زندگی نامیرا» كه خاص توصیف خدایان است، در تسمیۀ «نخستین انسان» به كار رفته است.
كیومرث ششمین مخلوق از آفریدگان ششگانۀ (گاهی هفتگانۀ) اورمزد است. چگونگی آفرینش او در كتاب های پهلوی زردشتی و نیز در منابع دوران اسلامی كه اطلاعات آنها اساساً مبتنی بر ترجمۀ خداینامۀ پهلوی به عربی بوده، آمده است. بنابر اسطورۀ خلقت زردشتی، اورمزد كیومرث را در مدت 70 روز آفرید.
خلقت او در 3 هزارۀ دوم از عمر 000‘12 سالۀ عالم انجام پذیرفت. نخست اورمزد از روشنی بی‌آغاز (= ازلی) «هیأت آتش» (در پهلوی «آسْرو كرب) را آفرید و كیومرث را به این شكل خلق كرد و گرمی این نور ازلی است كه در نطفۀ آدمیان وجود دارد، اما تن او از گِل یا از زمین آفریده شد. شاید از این‌روست كه كیومرث در كتاب های پهلوی و منابع دوران اسلامی لقب گِلشاه (ملك‌الطین) دارد. این لقب در بعضی منابع اسلامی به صورت گرشاه (ملك الجبال، شاه كوه) نیز آمده، و این ابهام از خط پهلوی ناشی شده است.
كیومرث همچون دیگر آفریدگان این جهانی به مدت 000‘3 سال بی‌حركت ماند. در آغازِ 3 هزارۀ سوم اهریمن به جهان حمله كرد، و از این زمان دوران اختلاط خیر و شر آغاز گشت. اهریمن بر آسمان و آب و زمین و گیاه و گاو «یكتا آفریده» (پیش‌نمونۀ حیوانات مفید) تاخت و همه را با بدی آلوده كرد، اما نتوانست كیومرث را بلافاصله بكشد، زیرا مقدر شده بود كه وی به مدت 30 سال در جهان زندگی کند.
آیا مشی و مشیانه همان آدم و حوا هستند؟ / انسان پیش نمونه چه کسی است؟
سرانجام پس از گذشت 30 سال آسْتُو ویداد، دیو مرگ، توانست او را از میان ببرد. در هنگام مرگ نطفۀ او بر زمین ریخت؛ بخشی از آن را ایزد نَرْیُوسَنْگ برگرفت و بخشی دیگر به اِسْپَندارْمَذ، ایزد بانوی زمین، سپرده شد. پس از 40 سال از این نطفه نخستین زوج بشر به نام های مَشی و مَشیانه (یا مَهْلی و مَهلیانه و غیره) به صورت ریواسی از زمین روییدند، همانند و هم‌بالا و به یكدیگر پیوسته بودند. سپس آفریدگار در آنها جان دمید و از یكدیگر جدا گشتند و به صورت انسان درآمدند.
نخست به خدایی اورمزد معترف شدند، اما بر اثر اغوای اهریمن، وی را آفریدگار جهان دانستند. این اندیشه و گفتار دروغ سبب شد كه هر دو گناهكار شدند به گونه‌‌ای كه روان آنان تا پایان جهان دوزخی شد. 30 روز بدون غذا گذرانیدند و با گیاهان خود را پوشانیدند. سپس در بیابان بزی یافتند و شیر آن را دوشیدند و خوردند. بعد از گذشت 30 روزِ دیگر به گوسفندی برخوردند و آن را كشتند و كباب كردند و خوردند. بعد از آن بافتن جامه، استخراج آهن و ساختن افزارهای آهنین را آموختند. پس از گذشت 50 سال دارای 7 جفت فرزند توأمان شدند و از آنان نسل بشر به صورت نژادهای گوناگون ادامه یافت.
در این اسطوره كیومرث در واقع «پیش‌نمونۀ» انسان به‌شمار می‌رفته است، به همین جهت توصیفی كه از او شده توصیف انسان واقعی نیست؛ گفته شده است كه بالا و پهنای او مساوی و به اندازۀ 4 نای بود و همچون خورشید می‌درخشید. نخستین جفت واقعی بشر مَشی و مَشیانه بوده‌اند. نویسندگان دوران اسلامی كه به شرح تاریخ و عقاید دینی ایران پیش از اسلام می‌پردازند، غالباً در مقام مقایسه، كیومرث را با آدم بشر یكی می‌دانند؛ اما در بعضی روایت های دیگر مَشی و مَشیانه را قرینۀ آدم و حوّا دانسته‌اند.
در میان اقوام قدیم ایرانی اشخاص دیگری نیز مانند هوشنگ، تهمورث، جمشید و مَتو (كه نامش در منوچهر باقی است) در اصل نخستین انسان به‌شمار می‌رفته‌اند، اما اینان بعدها این مقام خود را از دست داده و در میان قهرمانان و شاهان اساطیری جای گرفته‌اند، چنانكه كیومرث نیز در تاریخ حماسی ایران نخستین شاه روی زمین به‌شمار آمده و نقش «نخستین انسان» بودن او فراموش شده است.
*******
منابع: اصفهانی، حمزه، سنی ملوك‌الارض و الانبیاء، بیروت، دار مكتبةالحیاة، 1961م؛ بلعمی، محمد بن محمد، ترجمۀ تاریخ طبری، به كوشش محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی، تهران، زوار، 1353ش؛ بندهش، به كوشش تهمورث دینشاه انكلساریا، بمبئی، 1908م؛ بیرونی ابوریحان، آثارالباقیة، به كوشش ادوارد زاخائو، لایپزیك، 1923م؛ ثعالبی، عبدالملك بن محمد، تاریخ غررالسیر، به كوشش هرمان زوتنبرگ، پاریس، 1900م؛ دینكرد، به كوشش مدن، بمبئی، 1911م؛ روایات پهلوی، به كوشش دابار، بمبئی، 1913م؛ طبری، محمد بن جریر، تاریخ، به كوشش یان دخویه، لیدن، 1879-1881م، ج 1؛ قدامة بن جعفر، ابوجعفر، كتاب الخراج، به كوشش یان دخویه، لیدن، 1889م؛ كریستن سن، آرتور، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌‌ای ایرانیان، ترجمۀ احمد تفضلی و ژاله آموزگار، تهران، نشر نو، 1364ش؛ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاِشراف، به كوشش یان دخویه، لیدن، 1894م؛ منوچهر جوان جم، «دادِستان دینیگ»، متون اوستایی و پهلوی (ك 35)، به كوشش آرتور كریستن سن، كپنهاك، 1934م.
/6262
نظر شما