امام رضای ایرانیان؛ نوشتاری از احمد مسجدجامعی

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، نام علی امیرالمؤمنین در میان ایرانیان طنین داشت و خود پایگاهی مضاعف برای فرزند بزرگوار ایشان علی‌بن‌موسی‌الرضا ایجاد می‌کرد. همه امور مربوط به حضرت و از همه مهم‌تر، مزار ایشان در مشهد از همان آغاز، محل آمدوشد ایرانیان بوده است؛ حتی نام مشهد و مشهدالرضا، یعنی مزار آن حضرت برگرفته از لقب ایشان است.

بنابر روایت شفقنا، دست‌کم، از اواسط سده ۴ ق، مزار ایشان آداب و زیارت داشته است و مورخان و جغرافی‌نویسان، از جمله مؤلف حدودالعالم اشاره کرده‌اند که آنجا زیارتگاه مردم است. درست است که این گزارش از اواخر سده ۴ ق است؛ اما توصیفی که از بارگاه و آمدوشد زائران شده، نشان می‌دهد که قضیه به خیلی قدیم‌تر مربوط است؛ یعنی می‌شود حدس زد که مرقد حضرت رضا(ع) از هنگام دفن به زیارتگاه تبدیل شده و توسل به ایشان موجب برآورده‌شدن حاجات و استجابت دعا تلقی می‌شده است؛ ازجمله در نمونه‌ای متفاوت، ابومنصور عبدالرزاق، حاکم طوس، که شاهنامه ابومنصوری (مأخذ شاهنامه فردوسی) برای او تألیف و گردآوری شده است، به شخصی گفته که در جوانی، براثر نادانی، با زائران حضرت به احترام رفتار نمی‌کرده است؛ اما با دیدن کرامتی از رفتار خود دست می‌کشد و خود به صف زائران و شاید خادمان حضرت رضا می‌پیوندد و دعا می‌کند که خدا به او فرزندی عطا فرماید و چنین می‌شود.

جالب است که او شخص دیگری را هم که دچار همین گرفتاری بوده، به دعا در حرم حضرت توصیه می‌کند. این حکایت نشان می‌دهد که در همان زمان، یعنی اواخر سده ۴ ق، زائران حضرت چندان بودند که حاکم وقت می‌خواسته است برای آنان محدودیتی ایجاد کند.

نمونه‌هایی از این دست باز هم هست که نشان‌دهنده تأسیساتی پیرامون مزار امام رضاست و خادمانی هم داشته است. اندک‌اندک، مزار حضرت به جلوه‌گاه انواع و اقسام هنرهای ایرانی تبدیل شد و می‌توان گفت هیچ کجا به این اندازه، شاهد تحولات هنری و معماری ثبت‌شده در بیش از هزار سال نبوده است.

از آثار باقی‌مانده در حرم به‌خوبی پیداست که همه سلسله‌های ایرانی در آبادی آنجا نقش داشته و از خود اثری بر جا گذاشته‌اند؛ حتی سلسله‌های غیرشیعی و غیرایرانی، همچون تیموریان و برخی از این آثار آنچنان درخشان است که مثال‌زدنی است؛ همچون مسجد گوهرشاد از گوهرشادخاتون تیموری که نمونه‌ای برجسته از معماری آن عصر را به یادگار گذاشته و ظرایف هنری مکتب هرات را ماندگار کرده است. اگر از نگاه هنر و معماری به این آثار توجه کنیم، اطلاعاتی بیشتر درباره مشارکت همه سلسله‌های ایرانی همچون ایلخانان و سلجوقیان و تیموریان و… در اینجا به چشم می‌آید.

درحالی‌که متأسفانه گاهی به بهانه توسعه و نوسازی، آثار پیشینیان تخریب شده، چنان‌که در همین زمان هم شاهد این سنت نامبارک هستیم و اگر به آنها توجه می‌شد، شاید هیچ بنایی در دنیا با آن همسان نبود و نشانه‌ای از روح بلند هنر و تدبیر ایرانی را در ابعادی گسترده به نمایش می‌گذاشت.

امام رضا نمود علم و عقلانیت و فرهنگ هم هست؛ ازاین‌رو، حضرات معصومین از ایشان با عنوان عالم آل محمد یاد کرده‌اند. همین لقب نتایج و آثاری داشته که در قالب مباحث آن حضرت با دیگر فرقه‌ها و اصحاب ادیان شکل گرفته است. اجمالاً خراسان آن روز به‌جز ادیان ابراهیمی، آوردگاه مکاتب بسیاری همچون بودایی و هندو بوده است. تا همین چند سال پیش، مجسمه بزرگ بودا در بامیان برپا بود و پس از قرن‌ها به دست طالبان ویران شد؛ یعنی هرگروهی، که با هر فکری بر آنجا حاکم شده بود، این اثر هنری را حفظ کرده بود؛ جز همین حامیان احیای خلافت. طبعاً وقتی چنین شور و نشاط علمی برپا می‌شود و محل زندگانی حضرت دائماً در آمدوشد عالمان مذاهب و فرق مختلف است، نوشته و سند و کتاب و کتابت جایگاهی ویژه می‌یابد.

گفته‌اند حاکمی در نیشابور در نامه‌ای نوشت یک زردشتی گفته است که اموال او را به صدقه بدهند، حاکم آن را بین مسلمانان توزیع کرد؛ چون از امام رضا پرسیدند، فرمود این مال به مسلمانان نمی‌رسد.

وقتی گفتند که اموال داده شده است، حضرت پاسخ دادند که از صدقات مسلمانان بردارند و به زردشتیان بدهند و به هر ترتیب این حق را جبران کنند.

باری از دورترین زمان‌ها، کتابخانه مزار آثاری بی‌شمار را در خود جای داده است و بسیاری از علما و مسلمانان و دوستداران حضرت نفیس‌ترین آثار در اختیار خود را بر آستان ایشان وقف کرده‌اند؛ از جمله قدیم‌ترین نسخه‌های قرآن، که در نیمه قرن ۱ ق کتابت شده است و نمونه‌ای بی‌نظیر از تاریخ کتابت قرآن است، در کتابخانه آستان قدس رضوی پیدا شده و به پشتوانه آقای شهرستانی و همت آقای دکتر مرتضی کریمی‌نیا به‌صورت عکسی منتشر شده است و این افتخاری است برای وراقان و کتاب‌داران و کتاب‌خوانان و کتاب‌دوستان که مزار حضرت رضا طی بیش از هزار سال، نگاهبان نفیس‌ترین نسخه‌های جهان بوده است و اصلاً کار اعتماد به آن آستان فارغ از دوره‌های حکومتی متفاوت و با گرایش‌های گوناگون در حوزه دین و اجتماع تا جایی بوده است که مرحوم استاد ایرج افشار، از بزرگان نسخه‌شناس معاصر، می‌گفت در طول تاریخ، تنها جایی که برای وقف کتاب و کتابخانه مناسب بوده و از گزند حوادث مصون مانده، آستان قدس رضوی است.

یاد مرحوم استاد عزیزالله عطاردی را گرامی می‌دارم که عمر خود را وقف شناسایی همه‌جانبه آستان قدس رضوی در مشهدالرضا و خراسان بزرگ و بویژه کتابخانه‌ها و بناها و حتی بناهای تخریب‌شده کرد و انصافاً آثاری دست اول بر جای گذاشت و جز آن، مجموعه ده‌ها هزار فیش تحقیقاتی خود را وقف آن آستان نمود.»