این تحلیل، در مقدمه بسیاری از آثار تاریخی و دینی دوره صفوی آمده، و بارها از سوی عالمان دوره صفوی تکرار شده است. یک نمونه آن، همین مقدمه زیر است که مرحوم مجلسی در مقدمه رساله ای در فضیلت خواندن قرآن نوشته است. اجزاء این مقدمه، خلاصه ای از همین نگرش، و توضیح این است که به پاس این که شیعه از تقیه و از دست ائمه ضلال نجات یافته، این اثرش را تقدیم حضور پادشاه صفوی [شاه سلیمان ۱۰۷۷ ـ ۱۱۰۵] می کند. در ضمن تقدیم، مجلسی، او را با القاب بلند می ستاید، و روی این اصل تأکید می کند که آنان به عنوان سادات، راه آباء و اجداد امام خود را دنبال کرده اند. این نکته ای بس مهم در مشروع نشان دادن سلاطین صفوی است که در ادبیات دوره صفوی دیده می شود. و اما این نگاه، یعنی این که دولت صفوی، مظهر رأفت و رحمت برای شیعیان بوده، سبب شد تا نگاه عالمان این دوره، نسبت به سلطنت صفوی، کاملا مثبت بوده، و به ندرت در تمام این دوره، کسی انتقادی از حکومت صفوی در آثار علما ببیند. آنها در کنار صفویه ماندند و از آن هم وقف و اقطاع و اهداء بهره مند شدند. موارد اندکی از انتقاد هست که جسته گریخته در کتاب صفویه در عرصه فرهنگ و سیاست آورده ام. هر موردی در متون یافت شود، حتما مغتنم خواهد بود.
این احساس که بیش از دویست و سی سال ادامه یافت، در لایه های درونی جامعه شیعه وارد شد و تأثیر عمیق بخشید، و بعدها، قاجارها هم بیش از صد سال نان آن را خوردند. البته در اواخر دوره قاجاری، به تدریج شکاف میان روحانیون و سلطنت بیشتر شد، و در نهایت به انفکاک آنان در پس از مشروطه و دوره پهلوی منجر شد امری که بیشتر خود پهلوی ها به آن دامن زدند و هر روز بیشتر و بیشتر شد. در واقع، آنان نتوانستند آن راه و رویه را ادامه دهند.
مرحوم مجلسی در مقدمه «رساله در فضیلت قرآن مجید و فضایل سور کریمه» ( نسخه ش ۲۳۷۷ مسجد اعظم) می نویسد:
۱. چون بعد از غروب خورشید رسالت، در افق عالم بالا و بقا، و اختفاء اقمار امامت در سحاب ظلم اهل جفا، تا هنگام ظهور تباشیر صبح سعادت نشان دولت سلاطین صفویه ـ انار الله برهانهم، به سبب استیلای ائمه ضلال و سلاطین خسران مآل، اهل حق که فرقه ناجیه اثناعشریه اند، از اظهار و مراسم دین و اعلای معالم شریعت سید المرسلین و ائمه طاهرین ـ صلوات الله علیهم اجمعین ـ عاجز بوده اند، و پیوسته در پرده خفا و لباس تقیه مذهب حق را اظهار می نموده اند،
۲. و اکنون از برکات دولت ابد قرین، بحمدالله که سالهاست که کافّه شیعیان در مهد امن و امانند، و ملت بیضا در نشر علوم اهل بیت رسالت و قلع مبانی بدعت و ضلالت، مساعی جمیله به تقدیم رسانیده،
۳. پس دعای خلود دولت این دودمان ابد توأمان بر کافه شیعیان متحتم و شکر نعمت ایشان بر ذمّه عامه مؤمنان واجب و لازم است.
۴. خصوصا پادشاه آگاه والاجایگاه دین پناه ملایک سپاه گردون بارگان، مهبط تجلیات ربّانی و مورد فیوض سبحانی، محیی مراسم ملت، و رونق افزای شرع مبین، دلنواز درویشان، مسکنت قرین، خجسته اخلاقی که پیوسته زاویه نشینان مصباح دعایش روشن است، و مجالس دلگشایش دل اصحاب فضل و عرفان و مسکن و مأوایش سینه حق شناسان و خداشناسان به یمن پرستش بساتین شریعت غرّا خرّم و سیراب، و مرشحّات سحاب مکرمتش حدایق ملت بیضا سرسبز و شاداب فرع شجره طیبه رسالت و غصن دوحه کریمه امامت و خلافت، اعنی السلطان الاعظم و الخاقان الافخم الاکرم، مروّج مذهب آبائه الائمة الطاهر، حامی حوزة الاسلام و المسلمین، محرز ممالک الدنیا، مظهر کلمات الله العلیا، سلطان السلاطین فی الافاق، ملاذ الخواقین بالاستحقاق، السلطان ابن السلطان، الخاقان ابن الخاقان، شاه سلیمان الصفوی الموسوی الصفوی بهادر خان، صاحب قران ـ خلّد الله ظلال جلاله و افضاله و رأفته و معدلته علی مفارق اهل الایمان که به پادشاهیت صورت و معنی از سلاطین جهان ممتاز است، و با اطاعت فرمان ان الله یأمر بالعدل و الاحسان سزاوار است، و پیوسته دقایق احکام شریعت مصروف و معطوفست،
۵. لهذا این تحفه محقر را هدیه مجلس سامی آن عالی حضرت گردانیده، و این رساله فرومایه به عز عرض رانید.
۶. اگر مرضی طبع منیر و مقبول ضمیر کیمیا تأثیر گردد، از مراهم شاهانه و عواطف خسروانه خواهد بود.
۷. امید که از برکات توجهات ظلّ اللهی، [این رساله] مشهور اصقاع و و مقبول اطباع گردیده، ثوابش به روزگار فرخنده آثار عاید گردد. انّه علی کل شَیء قدیر.
* استاد دانشگاه تهران
* منتشر شده در کانال تلگرام نویسنده
نظر شما